Kelder 5f2g5b

Kelder

Gerda Taljaard

Tafelberg

Vir Retha Willis

My one regret in life is that I’m not someone else. – Woody Allen

It’s only the living you have to be scared of, not the dead. – Gordon Burn

Wee die wêreld weens die struikelblokke! Want dit is noodsaaklik dat daar struikelblokke kom, maar wee die mens deur wie die struikelblok kom. – Mattheüs 18:7 (1953-vertaling)

hoofstuk 1: geboorte

Sus Sy sak af in die muwwe duisternis wat ruik na rotmis en aartappels en sluit die valdeurtjie bokant haar. Bang is sy nie, al het Floors vertel die duiwel en sy trawante hou hier; dat hy al ’n gelag onder die eetkamervloer gehoor het. Die donkerte vou soos lanfer om haar. Dis nie vir haar nodig om die flitslig saam te bring nie. Haar lyf ken die pad oor stapels tydskrifte en kratte en bokse. Die harigheid op haar arms lei haar verby ’n lendelam paspop, tussen bondels ou gordyne en klere en diervelle en lampskerms deur. Sy voel-voel na die opgestopte dierekoppe, gebreekte armstoel en ingesakte bank, gaan sit teen die koel muur en knip die bruin skooltassie oop. Dadelik ruik sy dit. Dis lank nie meer die reuk van verrotting nie, maar ’n soet, mosserige soort reuk soos van putwater of swamme. Die klam ruik van grond en blare onder herfsbome, dié van ’n ganshok of komposhoop. Sy kan die fyn piep van rotte hoor. Hulle is gewoond aan haar besoeke, haar stiltes en sugte en muskusreuk wat net hulle kan ruik. Soms skarrel hulle oor haar bene, kan sy die ligte aanraking van snorbaarde voel. Die vlooie wat op hulle teer, kom byt haar ook. Sus laat haar kop teen die poeierige muur rus, krap ’n bytplek en sit ’n bietjie spoeg daarop. Die klam donkerte beskut haar. Die stemme in haar kop raak stil. Sy voel na die inhoud van die koffertjie. Soms vat sy dadelik die skedeltjie raak, maar sy verkies om eers die ander bekende dinge van haar kindertyd aan te raak – haar opgevoude springtou, kewpiepop, hoedjie, opwenpop. Partykeer, wanneer sy seker is niemand anders is in die huis nie, draai sy die sleutel van die ballerinapoppie. Al kan sy nie die kleur van die pop se wye rok in die donker uitmaak nie, weet sy dis blou porselein met wit kant oorgetrek. Mary had a little lamb, little lamb, klink die deuntjie. “His fleece was white as snow,” sing Sus sag, net vir die rotte se ore bedoel. Die pop draai in die rondte, om en om op haar een voet, haar kop gekantel. Die pop pirouette, het haar ma

haar geleer. Eers vinnig, dan stadiger, tot sy vashaak en die wysie wegsterf. Asof die mure dit insluk. Sus vat die kopbeentjie in albei hande, laat haar vingers deur die holtes voel. Die klein spleetjies waar die neus was, oogkasse, oorholtes. Sy probeer onthou hoe sy gelyk het. Sy was volmaak gevorm, want Sus het haar die volle tyd gedra. Sy herinner haar die effense wipneus, oorskulpe nes gedroogde appelkose, vol lippies en donker donsveerhaartjies. Maar haar oë – dié het sy nooit gesien nie. Wanneer sy haar vingers oor die fyn ribbebene laat gly, kan sy die roerende ribbekassie onthou. Klein hoenderkarkas met mensvel oorgetrek. Die dag toe die kind in die perdestal gekom het, het sy haar ooglede gesoen en die naelstring met haar papierskêrtjie geknip. Sy het die boeke uit haar kartontassie geskud en die bloederige slap lyfie daarin gedruk. Die skoolboeke het sy onder die strooi ingeskop, haar kladboek en kuns-en-vlytboek, sommeboek en verseboek. Die tas het sy hier in die kelder onder die bank kom bêre. Daardie nag kon sy sweer sy hoor die dingetjie kerm. Soos ’n boklam het dit geblêr, sodat sy die melk in haar kon voel kom. Sy was bang dat die ander van die gehuil sou wakker word, maar toe het dit opgehou. Twee dae later toe almal uit was, het sy gaan kyk. Die lyfie het stil en koud en hard geword, die melk in haar borste het opgedroog. Dit was Sus se tweede kind.

Esmeralda Wie is die meisie wat snags agter my in die spieël verskyn? Wat bedees in die deur staan wanneer ek omkyk? Met gekartelde bruin hare, grysgroen oë en ’n treurige mond. Geklee in ’n wit bloesie met opslaankraag, wye geruite vuilpienk romp en plat skoene. Eers was die meisie se beeld onduidelik en het ek net ’n vinnige skaduwee agter die halfoop deur gewaar of haar oë op my gevoel. Partykeer slegs haar reuk gekry – rooswater gemeng met iets wat ek aanvanklik nie kon plaas nie. Maar toe ek saam met my vriendinne by die melkery buite die stad gaan koffie drink het, het ek besef: ’n bokreuk. ’n Wilde, soeterige mufreuk. Iets tussen gras en muskejaatkat.

Toe het my kop die besonderhede begin invul: die hoë voorkop, gevlekte tande wanneer sy verleë glimlag, die effens geboë skouers, lang nek en skerp ken. En daardie half patetiese houding. Die eerste keer het ek die meisie se gesig en rankerige lyf geïrriteerd met ’n glas whisky uit my gedagtes probeer kry. Toe met nog een. En toe dit nie werk nie, nog een. Maar hoe meer ek van die ingetoë meisie met die hangskouers wou ontslae raak, hoe helderder het haar beeld geraak. Wanneer ek saans uiteindelik gaan lê, groei die meisie voor my aan. Eers as haasbek kind met boksterte, dan as inkennige jongmeisie met punttieties. Eindelik as jongvrou met die droewe mond en frons tussen die oë. Ek voel die groen oë op my en hoor haar asemhaling deur die kamer. Selfs een nag haar hees laggie gehoor, sodat ek die donskombers van my afgesmyt en die bedlampie aangeknip het. “Wat wil jy van my hê, jou klein trens?” Die meisie het ingedagte met haar rug teen die kamermuur gestaan en haar aan alles in my slaapkamer verkyk. Die koperkleurige gordyne met tossels, die Victoriaanse hangkaste, Art Deco-spieëlkas, dranktafeltjie met kristalkraffie, die rooi Persiese tapyt. En my sleebed met geborduurde wit linne waarop my skotties lê en slaap het. Die meisie het haar wenkbroue effens gelig en toe vir die eerste keer reguit na my gekyk. “My naam is Sus,” het sy eenvoudig gesê. Toe het sy singend met swaaiende heupe by die deur uit verdwyn, haar skaduwee ’n oomblik nog uitgerek en donker oor die drumpel. “O, die kindergesiggies soos die sterre se liggies.” Die hoë stem met ’n effense vibrato in my kop. Die een of ander stokou hallelujaliedjie waarvan ek al vergeet het. “Al die pêrels, fraaie pêrels vir Jesus se kroon.” My lyf het koud geword, my arms hoendervleis. My voete het oor die houtvloer na die spieëlkas beweeg. Ek het my notaboek uitgehaal, ongeduldig na ’n pen gesoek; ’n klomp goed uit die laai gesmyt, handskoene en sykouse en lekkergoedpapiere. Oplaas die laai omgekeer en ’n pen tussen ’n bondel serpe gekry. My linkerhand het sy weg na die onderste laai met die boks sjokolade gevind. Ek het drie gelyktydig in my mond gestop. Maar niks geproe nie. Ek kon die pen oor die bladsy hoor skarrel, asof dit vanself skryf: Hoofkarakter: Sus. Ontwykende oë, skaam glimlag. Growwe beenstruktuur. Reuk van ’n bok. Donker geheim. Streng pa, sterwende ma. Milieu: bergplaas, vervalle plaashuis,

rivier, begraafplaas, kelder. Ek het voor die spieëlkas neergesak en daar het ek amper die hele nag in ’n bondel bly lê. Here, is ek dan aan die mal word? Net so stapelgek soos my seun Benjamin altyd sê ek is? Toe ek uiteindelik aan die slaap raak, het Sus uit my geskeur. Eers was dit vae geboortepyne wat gekom en gegaan het, toe fel pyn. Ek het uitgeroep en voor my het Sus in haar volle gestalte in ’n plaaskombuis gestaan: haar wange rooi van die hitte, rok by haar broekie ingedruk. Kaalvoet. Besig om in die koolstoof te karring. Dan weer in ’n buitekamer êrens op die verwaarloosde werf waar sy ’n stuk boerseep vir die beneukte wasmasjien rasper. Of op die voorstoep aan ’t fisante pluk, bloed aan haar voorskoot.

Benjamin ’n Donkerte het oor ons huis gekom. In die aande wanneer my keeshond by my kom lê, kan ek dit voel. Iets wat soos onweer oor ons dak hang, wat deur die mure sypel en oor die vloer kruip. Ek hoor dit in die stilte. In die kraakgeluide van die huis. Die houttrap wat onverklaarbaar knars, die dakbalke se gekreun en die waterpype se gerammel. Vroegoggend wanneer ek gaan koffie soek, sit my ma met haar skotties by die kombuistafel. Dan kan ek sien dat iets in haar padgegee het. Wanhoop klou soos klitsgras aan haar. Sy praat nie, maar ek kan sien hoe die gedagtes deur haar kop trek. Ek droom gedurig van haar. Hoe sy met ’n bos sleutels van die een vertrek na die volgende stap. Die een deur ná die ander oopsluit. ’n Kamer in ’n kamer in ’n kamer. Ek kan haar hoëhakskoene oor die vloer hoor, die geklik-klak deur die leë vertrekke soos sy van deur tot deur beweeg. Ek hoor sleutels wat klingel, deure wat agter haar klap. Dit lyk nie soos my ma nie, tog is dit sy. ’n Jong, skraal vrou in ’n plooirok wat regop en flink beweeg. Die huis is ook nie vir my bekend nie, maar ek kry die gevoel dat ek al daar was. Op langelaas sluit sy die laaste deur oop. Wanneer die deur oopswaai, is die vertrek gevul met ’n verblindende wit lig, sodat sy terugsteier en haar hande voor haar gesig druk. Keer op keer word ek wakker met my hart in my keel.

hoofstuk 2: trein na pretoria

Sus Die eerste keer was sy skaars veertien. Sy het nie verstaan hoe die kind in haar lyf gekom het nie. Haar lyf het skielik net anders gevoel. Voor die bloed nog opgehou het, het daar fyn blou aartjies onder haar vel gewys. Haar tieties het vreemd seer gevoel. Die rifrug het anders aan haar geruik, hy het sy snoet in haar skoot gedruk en sy groot kop teen haar maag en teer borste geskuur. Sy het vinniger moeg geraak en gesukkel om haar werk gedoen te kry. Teen die middag moes sy ’n bietjie gaan lê. Saans het sy voor die naaimasjien aan die slaap geraak, haar kop skuins oor ’n stuk flennie. Die paraffienlamp swart gebrand. Gare gekoek onder die Singer se voetjie. Die sinkbad kon sy nie meer alleen omkeer nie. Wanneer sy wasgoed ophang, het die son bokant haar kop getol en haar ore gesuis. Sy kon haar bloed teen haar slape voel klop. En sy het agtelosig geword, die wasgoed aan die draad vergeet, dan is dit stokstyf gevries die volgende môre. Haar hande het dom en traag geraak, sy het melk aan tafel gestort. “Wat is jy so lomp, Sus,” het haar pa gebulder, “het jy pap in jou hanne, of wat?” “Jy raak lekker dik,” het haar ouboet Floors opgemerk. “Van al die soetpap en uitgebraaide vetjies wat jy vir jouself hou, nè, ou Sus?” Sy het hom met die nat vadoek teen die oor bygekom, maar sy kon nie stry nie, sy het onverklaarbaar vet geword. Waar haar lyf eers seningrig was, het dit sag geword. Sy het maklik gekneus en sy was honger. Terwyl sy knie of insuur, het sy sulke hompe deeg in haar mond gedruk. Een oggend toe sy voor die koolstoof buk, het Bettie haar só gekyk en haar aan die arm kom vat. “Maar my jirre, Sus, wat lyk dit my jy’s by die lyf?” Sus het nie geweet waarvan sy praat nie, sy het haar vir Bettie vervies en haar arm afgeskud. Bettie het hand oor die mond gestaan en haar kop geskud. Sy het Sus

se voorskoot gelig en teen haar maag gevoel. “Ek moet dit geweet het … helsem!” Sus het geskrik. Dit was een van die min kere dat sy Bettie regtig kwaad gesien het. Dit het gelyk asof sy haar ’n klap wou gee. Maar Bettie het agteruit getree en gestrek na ’n Mazawatteeblik op die rak. Daaruit het sy vier pond gehaal. Baie geld. Sy het dit in Sus se hand gestop. “Hoe lank bly jou bloed al weg?” het Bettie gevra. Sus wou huil. “Hoe lank?” het Bettie gesis en haar aan die skouers geruk. Sus het probeer uitreken, op haar vingers getel en ’n paar keer oor haar lippe gelek. “Vanaf Desember. Ses … sewe maande.” “Dan’s dit te laat om dit weg te maak,” het Bettie gesug, haar gelerige oë bloedbelope. “Vat hierdie geld en kry ’n trein Pretoria toe en sorg dat jy by jou ant Hildegard kom, sy sal weet wat om te doen, hoor jy my, Sus?” Sus het haar kop geskud, haar wange nat. Sy wou nie na kwaai ant Hildegard toe gaan nie. Bettie het aan ’n vuurhoutjiesplinter gekou en dit toe uitgespoeg. “Here tog, kind, verstaan jy dan nie, jy gaan ’n kleintjie kry!” Sus het op die taai linoleum gaan sit, haar kop teen haar knieë. Alles het skielik sin gemaak. Die nagte by Kareltjie in die bed, die seerkry met haar pa in die skuur. Boerbokke wat op mekaar klim. Die ooie wat opswel en die lammers wat maande later slymerig uit hulle glip. Bettie het die fluitende ketel van die stoofplaat geskuif. “Gaan na mies Hildegard in die stad toe tot jou tyd kom. Sy sal jou hospitaal toe vat en dan kan julle besluit wat van die kind word.” ’n Week later, dit was ’n Woensdagoggend, het Sus gemaak soos Bettie gesê het. Sy het vir haar pa gejok, gesê antie Hilde het haar genooi om daar te gaan kuier. Sy het nie gedink haar pa sou ja sê nie, maar hy het. Miskien het hy geweet, want hy het haar die afgelope maand of twee minder skuur toe laat kom. Of dalk het Bettie hom gesê, al het sy belowe om nie te vertel nie.

Sy het een van haar ma se rokke aangetrek, dit het styf oor haar maag gespan en ’n punt getrek. Gelukkig was dit winter en kon sy haar maag onder ’n trui wegsteek. Sus het ’n strooihoedjie met ’n geel lint opgesit en haar voete in ’n paar van haar ma se skoene probeer kry, maar haar voete was te geswel. Sy het toe maar haar skoolskoene by die sykouse aangetrek. Haar pa het haar in sy Austin Veekraalstasie toe gevat. Sy wou nie voor langs hom sit nie, sy het agterop saam met die hond en ’n paar appelkratte gesit. Dit was koud op die trein, dit het gevoel asof mense haar aangaap. Sy het ’n seun herken wat saam met haar op skool was, maar gemaak of sy hom nie sien nie. Hy was ’n boelie. Een van daai wat haar altyd “wurgpatat” genoem en haar hare getrek het. Sy het by die venster uitgekyk na lnlande en sementdamme en huise wat verbyflits. En haar koue mielie en stuk brood geëet wat Bettie vir padkos ingepak het. By haar voete het twee gepekelde beestonge in ’n lapsak gelê wat Bettie vir ant Hildegard saamgestuur het, sorgvuldig in koerantpapier toegedraai.

Esmeralda Wees versigtig waarvoor jy wens. Wees nog versigtiger waarvoor jy bid, want die Here het ’n vreemde sin vir humor. Kyk nou maar na mans se geslagsdele, om van vroue s’n nie eens te praat nie. Alhoewel ou Koot destyds nogal ’n ophef van my koejaweltjie gemaak het. Asof dit die oulikste ding op aarde was. Self kon ek nooit daarna kyk nie, nou nog nie. Wat nog te sê daaraan vat. Ieder geval, die hele skepping getuig van die Here se absurde humorsin. Kangaroe, vlermuis, duisendpoot, ’n bleddie ietermagog. Maar Benjamin sê die totstandkoming van die heelal is blote toeval. ’n Onvoorsiene konkoksie van chemiese stowwe ná ’n moerse ontploffing. Maar toeval het nie ’n sin vir humor nie. Hoewel ek die hele idee van evolusie nogal snaaks vind. Lagwekkend om te dink die verwaande mensdom het eens op ’n tyd, soos Benjamin sê, uit die primordiale slymsop geklim en in die stof rondgekruip. Onwaardig. Wanneer iemand my die dag afpis, sien ek hom of haar so hande-viervoet in die drek, dan voel ek beter. My stuck-up buurvrou met die Dolce & Gabbana-sonbril

en plastiektiete. Die selfvoldane dominee wat destyds nie vir Benjamin wou doop nie omdat ek ongetroud was. Daardie sepie-“aktrieze” met die Jimmy Choo-spykerhakke wat my nou die ander dag nie in Checkers wou groet nie. Hulle almal sien ek so met hulle pense in die sand, of boude in die lug. Maar evolusie kan maklik deel wees van die skeppingsproses. Vir God is duisend jaar mos soos een dag en een dag soos duisend jaar. So iets. En goeters evolueer steeds. Kyk nou maar na my wat Esmeralda is. Al liggaamsdeel wat nog oefening kry, is my regtervoorarm – om nog ’n baklava of custard slice of bourekia in my kies te druk. Miskien raak ek so dik dat ek eendag nie meer kan loop nie. Dan evolueer ek tot hierdie vormlose massa met ’n gespierde tentakeltjie wat heeltyd uitskiet om nog ’n skemerkelkie of hors d’oeuvre in my wagtende keelgat af te gooi. Bleddie siek sin vir humor wat ek het. En waar kom ek daaraan? By die meester van galgehumor gekry, natuurlik. Die Een wat my uit modder saamgeflans het, wat my na sy beeld geskape het. Ek kan my goed voorstel hoe God hom slap lag vir die mens se manewales hier op aarde. Homo sapiens se skelmstreke en doellose geneuk en koddige geploeter. Sy waansinnige gejaag na wind. Sinnelose geklets. Vindingryke tricks om gespyker te word. Sy onversadigbare drang na mag en geld. Of is dit eerder iets om oor te huil? Lag met ’n traan dalk. Al wat ek weet, is dat God nie wil hê die mens moet homself te ernstig opneem nie. Want ek is seker Hy het hom al baie keer saam met my verkneukel oor my stommiteite. Soos die keer toe ek sonder ’n panty poskantoor toe is. Ek was al by die toonbank toe ek besef ek staan kaalstert onder my romp. Of die oggend toe ek ná ’n nag van ryk kos en wyn wakker word met ’n Rennie in my kuif. En daai keer met die bankroof toe ek op die vloer lê en die bankrower trip oor my. Slapstick op sy beste. Wat egter daarna gebeur het, was nie snaaks nie. Of was dit juis? Want hy het hom gewip en die vuurwapen op my gerig en die sneller getrek. Maar toe gebeur niks. Net ’n geklik. Twee keer. Eers ’n jaar of wat daarna kon ek daaroor lag, want ek kan my voorstel hoe ek op daardie oomblik moes lyk. My oë toegeknyp, mond vertrek, hande teen die ore. Wange drillend en rooi. Spoeg op die dubbelken, rok wat wie weet waar optrek. Regte spektakel. Dis dié dat ek toe verlede jaar met die inbraakpoging soos ’n hondsdol ding aan die lag gaan toe ek nogmaals in die loop van ’n skietding moes vaskyk. Ek het die agterdeur oopgemaak vir Dingaan om te gaan pie, toe staan poephol-met-diepistool op my stoep en sê vir my ek beter my bek hou. Daar begin ek lag,

heeltemal histeries. Ek het my letterlik nat gepiepie. Warm straaltjie wat teen my binnebeen afloop. Toe vlug die ou oor Plastiektiet se betonmuur. Seker gedink dis ’n ou mal vrou wat hier bly, Gadaravark wat hom al skaterend gaan stormloop. Maar die snaaksste was toe ou Koot een aand bo-op my aan die slaap geraak het. Die een oomblik het hy nog gretig aan my gevroetel en my in die nek gesoen. Die volgende oomblik het hy teen my bors gesnork, salig aan die slaap met ’n kwylsel op my boesem. Ek kon sommer voel hoe smile God saam met my. Foeitog, ou Koot. Hy het die wêreld van my gedink, maar sy kinders het my verafsku. Hulle was oortuig ek het met hom oor sy geld getrou. En hulle was reg. Hy was twintig jaar ouer as ek en nou nie juis ’n oil painting nie. Kortgat en bles. Harige neusgate. Maar toe gebeur die ondenkbare, die onverklaarbare. Ek raak vir hom lief, regtig lief. Ek het nie eens geweet mens kan iemand so liefkry nie. Dat jy kan verknog raak aan elke moesie, sproet, iedere haartjie op sy lyf. Elke sêdingetjie en gewoontetjie. Die manier waarop hy na my gekyk het. Sy stemtoon wanneer hy my “goggatjie” genoem het. Sy reuk, hoesie, selfs sy gesnork. Snags het ek wakker gelê om te hoor of hy nog asemhaal en sy hart nog klop. Bedags gekyk of hy eet en darem opelyf het. Vir sewe van die nege jaar wat ons saam was, het ek werklik liefde geken. Maar sy kinders kon dit nie raaksien nie. Tot en met sy dood het hulle my verag, selfs ná sy dood. Hulle het met slenters en later met ’n hofsaak sy testament onklaar probeer maak. Die regter deur hulle ou jakkals van ’n advokaat probeer oortuig dat Koot nie al sy varkies op hok gehad het toe hy dit laat opstel het nie. Dat hy die afgelope nege jaar al seniel was. Dat ek hom gemanipuleer het. Uiteindelik dat ek die ding vervals het. Maar ek het een van die beste prokureurs in die stad gekry om my te verdedig. Aggressiewe Jood met ’n bokbaardjie wat ’n kleinhuisie vol geld gekos het. Want al het ek lankal besef geld kan nie geluk koop nie, het ek geweet dis beter om agter in ’n limousine te sit en tjank as agter op ’n scooter. Nou nog tjank ek oor Koot. Hy was die eerste man wat my geleer het om ook vir myself lief te wees. Eers jare daarna het sy jongste seun my een oggend uit Kanada gebel. “You really did love him, didn’t you?” het hy ná ’n ongemaklike stilte gevra. “Ja, ek het,” het ek geantwoord. Toe het die foon doodgeklik. Seker in trane, die arme man.

Ou Koot Hamman het ek deur ’n pasmaatsrubriek in ’n tydskrif ontmoet. Eers was ek skrikkerig vir die hele affêre. Sê nou maar net Pot Soek ’n Deksel van Kroonstad of Captain Sunshine van Germiston of Hartebreker van Port Elizabeth is almal gesertifiseerde psigopate? Of seksmaniakke? Maar mens kan mos psigopate en seksmaniakke in die kroeg ook optel, het ek gedink. Of in die kerk, dalk juis in die kerk. Daarom het ek deurgedruk. Boonop was ek moeg gesukkel. Moeg vir sente omdraai. Dik vir konfyt kook en lappies naai. Keelvol om soetlike stories uit te dink vir vrouetydskrifte. Sat vir die beknopte huisie in Hercules met sy lekkende dak, deurgeroeste geiser en pienk muurpapier. Ek moes ’n man met geld kry en gou. Ek het my aansoek ingestuur: Maagd (darem net my sterreteken!) van Pretoria is ’n 56-jarige Christenvrou met rooibruin hare en groen oë. Sy is 1,68 m lank, mollig en hou van kook, naaldwerk, lees, tuinmaak, musiek en kampeer. Sy is lid van die NGK en rook nie, maar geniet ’n glasie wyn by geleentheid. Haar ideale maat is eerlik, selfonderhoudend en het ’n goeie sin vir humor. Mans van 55–75 wat die oog op ’n vaste verhouding het, is welkom om te skryf. Hy mag ’n bles, baard of snor hê. Koot kon kies tussen Aspoestertjie van Kemptonpark, Woestynblom van Namibië en Blonde Bom van Brakpan, maar hy het mý gekies. Selfs toe hy sien ek is nie net mollig nie, maar spekvet, het hy van my gehou. En toe hy agterkom die “glasie wyn by geleentheid” is eintlik twee liter dooswyn per dag, het hy my aanvaar. Die res is geskiedenis. Ja, die Here het maar ’n sinistere sin vir humor. Daarom kan ek ook wraggies nie help om te wonder of Hy nie dalk in sy mou lag vir party gospelsangers se geteem nie. Want party goed wat ek oor die radio hoor, laat my hare behoorlik rys. Laat my cringe, soos Benjamin sal sê. Dan wonder ek, vind Hy dit komies of bekotsenswaardig? Verkies Hy Arvo Pärt bo Jan de Wet? Of is alle pogings tot lofprysing, hoe power dit ook al in sekere mensore mag klink, vir Hom aanneemlik? Ek onthou nog hoe Benjamin as klein seuntjie met oorgawe in die kerk gesing het, ontsettend vals. Maar daar was lig in sy lewerikogies wanneer hy “Stille nag” of “Kom herwaarts, getroues” gesing het. Nou glo hy in niks. Op ’n dag sommer ophou kerk toe gaan en geweier om die seën aan tafel te vra. Uit die bloute een oggend aangekondig hy is nou ’n ateïs en ek moet hom fokkenwil uitlos.

Maar ek dink die ding het gekom omdat hy as kind elke aand vir ’n pa gebid het. Jare lank. Ek het hom dikwels gehoor. Wanneer ek saans sy bedliggie afsit, die laken onder sy ken indruk en hom soen, het ek nog ’n rukkie in die donker gang bly staan. Dan het ek gehoor hoe hy vra en vra. Tevergeefs, want die talle mans wat ek oor die jare huis toe gebring het, het hy nooit as pa aanvaar nie. Nie eens vir ou Koot wou hy “pa” noem nie. En Koot was goed vir Benjamin, het hom soos sy eie kind behandel. My dierbare, sensitiewe Benjamin. Wat ook maar ’n bliksem kan wees as hy die dag wil. Toe ek hom een en dertig jaar gelede vir die eerste keer in my arms vasgehou het, kon ek nie glo hy is myne nie. Iets so heel, so perfek. En stewig, asof sy handjies en voetjies aangeskroef was. So klein as wat hy was, het hy daardie lenteoggend opgekyk na my. Met soveel vertroue en onskuld dat die wêreld skielik sin gemaak het. Ek het hom dadelik liefgehad. Al was my omstandighede allesbehalwe ideaal, het ek my voorgeneem om hom die beste te gee. Maak nie saak wat ek moes prysgee of hoe hard ek moes werk of watse slenter ek moes gebruik om my doel te bereik nie. Ek sou hom met my lewe beskerm. En ek het hom goed versorg, dit kan ek onomwonde sê. Ek het hom oral in sy drastoeltjie saam met my geneem, selfs na die haarkappersalon en restaurant waar ek in daardie stadium gewerk het. Ek het met hom gesels, hom vir uitstappies gevat, met hom gedans, musiek gespeel, vir hom gesing, hom na simfoniekonserte geneem, Bybelstories voorgelees. Saam met hom saadjies geplant, geteken, insekte versamel, voëltjies gedokter en koek gebak. Hy het die verskriklike leegheid in my vol gemaak. Aanvanklik was hy ’n knieserige baba, huilerig en ontevrede. Hy het verseg om te slaap, sy ruggie styf gemaak en soos ’n ruspe gewriemel wanneer ek hom in sy wiegie wou neerlê. Hy het my gedaan gemaak, my lyf uitgemergel en my leeg gedrink. Maar later was hy die skattigste ou ding, lief vir drukkies en soentjies. Sagaardig en skrander op skool. Ook so verskriklik lief vir diere. Hy kon nog nie eens behoorlik praat nie, dan kerm hy as die munisipaal se trekker die veldjie oorkant die straat kom sny. Want wat van die kiewietneste? wou hy weet. Die kiewieteiertjies. Die krimpvarkies en skilpaaie. Ook gedurig by die huis aangekom met ’n weggooikatjie of rondloperhond of kuikentjie, dan kry hy omlope en haakwurm. En daardie keer, hoe kan ek vergeet, toe ek hom vol bloed in die badkamer gekry het. Selfs die mure en vloer was die ene bloedspatsels. Ek het my stom geskrik,

maar nêrens was daar ’n snytjie, nie eens ’n skrapie aan hom nie. Hy was so verskriklik ontsteld, hy kon skaars praat. Net die rou snikke wat uit hom kom. Die bloed het uit die dak gedrup, het hy eindelik met ’n bewende lyfie gesê, uit die mure gekom. “Dis die diere se bloed,” het hy gehuil, “die diere wat seerkry.” Watter diere? wou ek weet. Toe kom dit uit dat hy DBV-foto’s van mishandelde diere by ’n maatjie gesien en huis toe gehardloop het. Toe kom die vreemde ding oor hom in die badkamer toe hy naar word. Nou nog weet ek nie wat regtig daardie dag gebeur het nie, maar ek het besef dat daar ’n spesiale ding tussen Benjamin en diere is. Later wou ek met alle mag hê hy moet veearts word. Ek het my agterent af gewerk en gespaar dat hy kon universiteit toe gaan. Boonop was sy wiskunde en wetenskap goed genoeg. Maar toe vat hy wraggies sy studiegeld en gaan koop die Portugees se blommewinkel. Sal die plastiektietbuurvrou toe wragtag een middag smalend vir my sê: “O, ek sien Benjie werk in die bloemistewinkel, dis nou oulik.” Hy ís die bloeming bloemis, jou ou tert, wou ek sê. En dis sý verdomde winkel wat hy met mý bloedsweetgeld gekoop het. Terwyl jy op jou gat by die swembad gesit en naels verf het. En jou man met die tuinier verneuk het. Maar nou ja, dis nou weer ’n ander storie. Toe Benjamin so ’n laitietjie van sewe, agt jaar oud was, was daar ’n buitengewone band tussen my en hom. Hy het my vertroos wanneer my hart seer was en ek het sy buie verstaan. Ek het hom vasgedruk as hy liefde wou hê, hom uitgelos as hy die dag alleen wou wees. Ons kon sonder woorde met mekaar praat. Soos die keer toe hy op ’n Voortrekkerkamp ’n winkelhaak in sy maag teen ’n doringdraad geval het. Nog voor hulle my gebel het, het ek geweet. Want toe ek daardie middag ’n bietjie teen die hitte gaan lê, het ek Benjamin se stukkende lyfie voor my gesien. ’n Paar uur later het hulle gebel dat ek hom by die hospitaal moet kom haal. Ek het hom daardie aand by my in die bed laat slaap. Hy het na my gedraai en met sy swart ogies in myne gekyk. “Ek sal nooit, ooit weer van Mammie af weggaan nie,” het hy gesê. Arme Benjamin moes al dikwels die rol van ’n vaderfiguur in ons huis speel, selfs as klein seuntjie. Hy het my probeer beskerm teen die uitvaagsels met wie ek soms uit eensaamheid en desperaatheid by die huis aangekom het. As tiener het hy letterlik een van die mans wat my sleggesê het, uit die huis geboender. Dit was ’n blokman by die slaghuis waar ek vir die restaurant vleis aangekoop het. Boet Craucamp. Soos vele mans voor hom, was hy aanvanklik die dierbaarheid

vanself. ’n Gentle giant, het ek gedink. Maar later het ek die gevaartekens herken en dit gerieflikheidshalwe geïgnoreer. Die vinnige humeur, jaloesie en besitlikheid. Letta se onderklere wat van die draad af verdwyn het. Selfs die beenmeel in sy sideburns het ek misgekyk. Toe kom ek eendag laat by die huis aan en daar wag Boet my by die agterdeur in. Rooi van woede en polisiekoffie. Hy het my van ontrouheid beskuldig en goed in die kombuis begin rondgooi. My ’n slet genoem – soos mans nou maar maak as hulle te onnosel is om ander beledigings uit te dink. Benjamin het daar aangekom en hom van agter om die nek gegryp, op sy rug gespring, sy wang gebyt en aan sy bakkebaard gepluk. Toe Boet omdraai, het Benjamin hom tussen die bene geskop. Hy het na Benjamin geklap, maar Benjamin het weggespring en daar slaan Boet soos ’n os neer. Toe het ék Boet met ’n swaarboomkastrol oor die kop gemoker en die polisie gebel. Benjamin het Boet aan sy klere by die agterdeur uitgesleep en hom met die trap laat afrol. Dit was die laaste sien van die blokman met die mince in sy sidies. Maar Benjamin moes my ook al dikwels teen myself beskerm. Oor my drinkery. Hoeveel keer het hy nie al mooigepraat en gedreig en baklei nie. My duur whiskybottels stukkend gegooi, maak nie saak waar ek dit wegsteek nie. Of dit nou onder die vloerplanke of agter die stoof of onder my lykswa se enjinkap of tussen die kannas is, hy ruik dit uit. Hy is my altyd een voor. Selfs nou dat ek my drinkgewoontes min of meer onder beheer het, is hy op sy hoede. Altyd agterdogtig. Ek kry die idee dat hy sy respek vir my verloor het, dat hy my minag. Eintlik vir my gril. Dat hy my net verdra omdat dit gerieflik onder my dak is. Hy dink ek is kommin, dit weet ek tog. Uit die oude doos. ’n Ou doos. Ek kan mos sien. Die manier waarop hy na my klere en haarstyl en Crocs kyk. Hoe hy hom opruk oor my sêgoedjies, hoe my grappies hom irriteer en my onkunde hom laat gru. Maar bly sal hy bly. Oor sy klere gewas en gestryk kom en sy etes voorsien word. En ek fasiliteer dit natuurlik gelate, want eensaamheid is ’n vreeslike ding. Ek sal sorg dat hy bly. Met die toebroodjies wat ek elke weeksdag inpak en sy skoene wat ek saans poets. Die pakkie vars fudge wat ek op sy kussing sit. Al word hy volgende jaar twee en dertig en al het sy weird girlfriendjie met die neusring en poliostewels ’n woonstel in die stad waar hy in elk geval oor naweke

bly. Die girlfriendjie, Martine, hou darem van my. Hoekom anders sal sy skilderye van my maak? Een waar ek soos Venus uit die see stap met net ’n strandbal onder my arm en seewier in die hare. ’n Ander waar ek kamtig soos in Ingres se Grande Odalisque op my sy lê en verleidelik met ’n waaier in die hand oor my skouer loer. Martine het waardering vir my dik lyf, dit moet ek erken. Martine sê dit verf lekker omdat dit “presence” het. Dis solied en vlesig. Gewigtig en imposant soos Rubens se vrouefigure. My geliefkoosde skildery is egter een waar ek ten volle geklee, regop met Dingaan op my skoot, langs ’n reuse-delicious monster sit. Die geraamteplant rank die hele vertrek vol en een van die enorme blinkgroen blare hang oor my kop. Daar is ’n hele paar mielievrugte aan die plant wat almal na my wys. En as jy fyn kyk, sal jy sien die stam is oortrek met oë wat my wellustig dophou. Die skildery se naam is Monstera deliciosa. Ek is nie aldag seker of die titel na my of die geraamteplant verwys nie. Nietemin hang dié painting nou bonkig geraam bokant my sebravelsitkamerbank. Dikwels wonder ek ook wat die Here dink van al die familiariteite wat deesdae gebruik word om oor Hom te praat. Asof Hy almal se buddy en drinkebroer is. ’n Superhero. ’n Universal daddy. Jesus rocks! Jesus our hero. Jesus is die beste! Supercool Jesus. Happy birthday, Jesus. Wat het van ontsag geword? Van eerbied? Daardie vrees wat maak dat ’n mens jou skoene uittrek of jou gesig bedek. Of het God ook geëvolueer? Gatvol geraak vir al die formaliteite en airs en graces. Nes ek wat dit pes om “tannie” genoem te word. Ek sal nie weet nie. Wat ek wel weet, is dat die Here ’n makabere sin vir humor het. Daarom moet jy versigtig wees waarvoor jy vra en hoe jy dit vra. En wees maar spesifiek, vir wat dit werd is. Want God laat Hom nie voorskryf nie, Hy doen dinge op sy manier. Jy kan maar jou plannetjies agtermekaar hê, Hy bepaal die uitkoms daarvan. The Lord works in mysterious ways. Sy weë is duister. Ek het gevra dat my writer’s block die wyk moet neem, toe kom die storie van Sus Niemand na my. Sus met haar skurwe voete en uitgewaste rokke. Sus met haar krom skouertjies en bultruggie. Haar sagte manier van praat en die kop wat altyd hang. Wat jou nie in die oë kan kyk nie. Wat jou as “antie” aanspreek. ’n Karakter uit ’n Sannie Briel-liedjie, êrens onderweg op ’n trein van die platteland na Pretoria.

Sus By Pretoriastasie het sy afgeklim met haar tas en ant Hildegard se adres in die hand. Iemand het haar ’n lift gegee, ’n man in ’n pienk Vauxhall. Behalwe sy roomwit linnepak kan sy nie onthou hoe hy lyk nie. Sy het nie na hom gekyk nie, nie met hom gepraat nie, net die adres aan hom gewys. Oom Jasper, haar ma se broer, het op die rooi stoepie van sy spoorweghuisie gesit. Hy het haar sien afklim. Sy het by die hek gaan staan, maar dit het nie gelyk asof hy haar herken nie. “Kan ek help, meisie?” het hy gevra en aan sy pyp gesuig. “Dis ek, dis Sus,” het sy hees geantwoord. “My wêreld, wat bring jou hier?” Hy het opgestaan en nader gekom. “My ma het my gestuur, oom Jasper,” het sy gejok. Sus het haar ken op haar bors laat sak; hy het sy hand op haar skouer gelê. “Ek verwag,” sê sy toe. “Oor minder as drie maande …” Oom Jasper het na haar gekyk. Hy had ook sulke brakkie-oë soos haar ma. Sy gesig was bruin en leeragtig en stoppelrig, sy ore bak onder sy yl hare. “Kom in,” het hy uiteindelik gesê en haar hand gevat. Met sy stomp hande het hy ’n melkbeker uit ’n paraffienyskas gehaal, een van haar ouma se kraletjiedoilies daaroor. Toe eers het sy van die gepekelde beestong op die trein onthou, wat seker teen dié tyd al in Johannesburg was. Oom Jasper het die melk warm gemaak op ’n primusstofie. Dit vir haar saam met winkelbrood gegee. Gelukkig was ant Hildegard en haar twee niggies nog êrens by ’n kruidenier in die stad. Hy het vir haar slaapplek gemaak op die toegeboude agterstoepie, met ’n hol klapperhaarmatras en grys kombers. ’n Ekstra kussing het hy nie gehad nie. Hy het ’n meelsakkie met oorskietflennie gestop en toegeryg. Sy het bibberend op die kaal matras gaan lê en haar knieë teen haar maag opgetrek. Die matras en kombers het geruik na ou piepie en hond.

Treine het verby die huis geratel en die vloer onder haar laat bewe. Die geklop op die spore het haar getroos. Vir die eerste keer het sy lewe gevoel, het sy haar kind voel roer. Liggies soos ’n mot het dit in haar beweeg. Toe onthou sy van jare gelede, toe haar ma eendag baie siek was. Sus was nog klein, nie ouer as sewe nie. Sy en haar boeties het teruggekom van die skool en haar ma in die bed gekry waar sy kriewel en kerm. Dit was toe vreemd om haar ma bedags in die bed te sien lê. Gewoonlik was sy onder haar blommetjieshoed in die appelboord of tussen die hoenders. Die bediende wat hulle toe gehad het, ou Dina, het hulle daar verjaag en gesê haar ma moet rus kry. Sus het toe maar in die voorkamer haar somme op haar lei geoefen. Twee plus twee is vier, vier plus vier is ag. Toe het sy haar ma hoor skree. Sy het by haar ma-hulle se kamerdeur gaan staan, die deur was op ’n skrefie oop. Oral was bloed. Op die lakens, haar ma se nagrok, op Dina se hande, en in die skotteltjie op die vloer. Haar ma het bedaar, net effens gekreun. Dina het “ploems” iets in die skotteltjie gegooi en met haastige voetstappe deur toe beweeg. Sus het blitsvinnig om die hoek geduik. Toe het sy oor die plankvloer na die skottel toe gesluip. Sy het geweet daar is iets in wat sy nie mag sien nie. In die skottel het ’n grysblou dingetjie van mensvleis gelê, soos ’n pasgebore varkie waarvan die ledemate nog nie gegroei het nie. Sy het versigtig daaraan geraak, dit was warm en slymerig. Haar ma was verskriklik bleek, maar het rustiger asemgehaal, haar oë toe met ooglede waaroor blougroen are loop. Dina het teruggekom met ’n emmer kookwater; Sus het onder die bed ingespring. Sy kon hoor hoe Dina haar ma met ’n lappie afvee, die lakens het sy in ’n bondel op die vloer gegooi. Die kamer het na karbolseep geruik. “Daai enetjie was nie lekker nie, Nooi, dis dié lat hy jou so siek gemaak het, maar nou’s hy uit, uit … nou gaan Mies beter voel.” Dina het die vloer “sloepsloep” gemop. “’n Vrou se lyf weet as iets nie reg is nie, dan kom dit af, dis beter so. Die Here het dit so gemaak.” Dina het die skottel met die mensvarkentjie opgetel. Haar ma het gekreun. “Dis beter lat Nooi nie sien nie, maar dit was ’n meisiekind gewees.” “Sjwiep-sjwiep” het Dina oor die nat vloer geloop en by die deur omgedraai. Sus

kon haar bruin tone en harde geel toonnaels en enkelringe sien. “Darem was dit nie ’n seunskind nie.”

Benjamin My ma skrop soos ’n mal ding in ons agtertuin. Ek kan deur my kamervenster sien hoe sy ’n paar uitgeblomde rankkappertjies uit die kruietuin ruk en die saad losskud. Dan spit sy weer om ’n roosboom en gooi kompos uit ’n sak; kry ’n slak tussen die viooltjies en slinger dit oor die muur tot in Plastiektiet se erf. “Bleddie parasiet!” skel sy. “Hoekom dóén julle nie iets nie?” kak sy twee hadidas op die tuinpaadjie uit. “Verdomde beenbekke, vir wat staan julle net daar?” Haar kop het haar nou behoorlik gelos. Eers was dit mos die skewe sign wat sy onder die posbus opgesit het. Toe ek een middag ná werk by ons hek inry, sien ek die bordjie met die bloederige letters daarop. Aanvanklik kon ek nie kop of gat daarvan uitmaak nie, maar toe figure ek dit uit: Malvrou woon hier. Betree perseel op eie risiko. Ek het dit net daar gelos, want eintlik is dit heel gepas. Maak ek mos die fout om nou die dag saam met haar te gaan inkopies doen. Toe ons by ’n kruising stop, gee sy sommer twee honderd rand aan ’n bedelaar. “Twee honderd rand? Is Ma laf?” het ek uitgefreak. “Al wat die ou sad sack gaan doen, is nog booze en drugs koop.” “So what?” het sy bebliksemd gevra. “Wat wil jy hê moet die arme drommel daarmee doen? ’n Fokken wall unit by Bears koop?” Sy het haar venster weer opgedraai. “Of ’n La-Z-Boy by Lubners?” Sy het gesnuif. “As die drank en dwelms hom vir ’n paar uur in die vergetelheid laat wegsak, as dit hom deur die lang nag kan kry, dan het ek hom mos ’n moerse guns bewys, nie waar nie?” Ek het amper my kar gerol. “Jeez, Ma, van wanneer af is Ma so ’n vuilbek?” het ek gevra. “Ma word een van die dae een en sewentig.” Sy het my begluur. “Fok, fok en nogmaals fok,” het sy uitdagend gesê.

Toe raak ek die verkeerde ding kwyt: “Mens kan Ma uit Hercules haal, maar mens kan wragtie nie Hercules uit Ma haal nie.” “Wat probeer jy sê, Benjamin?” het sy gesis, haar oë waansinnig. Ek het geweet ek is klaar kniediep in die kak, maar ek kon myself nie keer nie. “Ma kan so … so kommin wees as Ma die dag wil.” Die woorde was skaars uit, toe ruk sy haar sitplekgordel los, maak die deur oop en klim uit. “Jissis, Ma!” het ek probeer keer. Maar haar handsak was al oor haar skouer en daar steek sy die pad oor, loop amper voor ’n motorfiets in. Met haar boude wat links, regs, links, regs onder haar rok skommel.

hoofstuk 3: pennevrug

Esmeralda Sus se storie het na my gekom toe Benjamin een middag aan die kombuistafel uit ’n Engelse koerant voorgelees het. Ek het deeg vir Skotse broskoek uitgerol, want ek gaan altyd aan die bak as ek nie kan skryf nie, dan kom die tonele en karakters en intriges by my op terwyl ek eiervla roer of filodeeg met botter smeer of eierwitte klop. As dit nie werk nie, gaan ek net daar op die kombuisvloer op my knieë en bid met my besmeerde voorskoot aan vir uitkoms. Wat ek inderdaad die vorige week gedoen het toe selfs ’n omslagtige Griekse melktertresep nie ’n storie uit my kon kry nie. “Ag, Here,” het ek gekerm, “ek word deur ’n vreeslike woorddroogte geknel.” Buite kon ek duiwe hoor. “My uitgewer begin ongeduldig raak. As ek nie nóú iets skryf nie, gaan hulle my kontrak kanselleer en iemand anders kry om twee boeke ’n jaar op te dis.” Veraf kon ek Letta Mpya hoor sing terwyl sy buite wasgoed opgehang het. ’n Bittersoet, nootvaste stem: “Vela Vela.” “Ek weet ek’s net ’n prulskrywer wat teer op die sondes van die vlees, maar, Here,” het ek gesmeek, “ek verskaf broodnodige afleiding in my lesers se onopwindende lewens.” Ek het Letta se voetstappe op die agterstoep gehoor, nou het sy ’n wiegelied geneurie terwyl sy die stoepteëls met die tuinslang afspuit. “Ontvlugting na plekke waar hulle andersins nooit sal kom nie, waar ook hulle vir ’n paar bladsye lank beeldskoon en verleidelik kan wees,” het ek myself probeer regverdig. “It’s a dirty job, but somebody’s got to do it,” het ek my gebed afgesluit, en toe haastig bygevoeg: “Vergewe my, asseblief, Here, vir al die vroue wat ek oor die jare in die versoeking gestel het, wat ek tot owerspel genoop het …Wees my tog genadig.” En Hy was genadig. Op sy manier. Hy het natuurlik ook sy tyd gevat en gewag vir die seldsame geleentheid dat ek en Benjamin een Saterdag saam in die kombuis is. Benjamin met sy voete uitgestrek op die kombuistafel aan ’t koerant

lees. Ek by die kombuistoonbank besig met ’n koekiedrukker en ’n onwillige stuk deeg. “Het Ma gehoor van die geraamtes wat hulle op ’n plaas in Magoebaskloof gekry het? Jissis, dis grusaam.” Toe al het daar ’n vreemde lamheid oor my gekom, ’n kilte oor my ruggraat. Ek het oor sy skouer na die koerant gekyk. Daar was ’n foto van ’n tandelose skedeltjie. My kopvel het gekriewel en in my het iets donkers losgekom. Soos slik wat stadig na die oppervlak dryf wanneer ’n waterdier onder op ’n rivierbodem roer. Benjamin het ’n sluk van sy koffie gevat en gelees. Die huidige eienaars het die eerste skelet ontdek toe hulle kind se speelding in ’n ou put beland het. Dit was die geraamte van ’n pasgebore kind. In ’n verroeste sinkemmer wat op die putbodem gelê het. Toe het ’n plaaswerker op ’n halfverkoolde kopbeen tussen bourommel afgekom. Ook dié van ’n kind. Die eienaars het die polisie laat kom wat hulle forensiese span en honde-eenheid uitgestuur het. Die polisie het nog twee geraamtes ’n hele ent van die plaaswerf in ’n droë rivierbedding ontdek. ’n Vyfde lykie is in ’n vlei gekry – byna perfek bewaar. Daar is bevind dat van die babas al ongeveer vyftig jaar gelede vermoor is. Die skelet in die put was selfs ouer. “Vermoor?” het ek geskok gevra, “hoe weet hulle die kinders is vermoor? Miskien is hulle net doodgebore.” Benjamin het aan sy beskuit gehap, gekou terwyl hy praat. “Daar was ’n spyker in een van die skedels en die nekwerwels van ’n ander skelet is vergruis.” Ek het duiselig gevoel en ’n galsterigheid het in my keel gebrand. “En as hulle nie vermoor is nie, sou hulle mos ordentlike grafte gehad het. Dis net ’n moordenaar wat sy slagoffers so sonder seremonie sal dump,” het hy gesê. Die geslag van al die geraamtes kan nog nie bepaal word nie, sulke toetse kan maande neem, het hy verder gelees. Terwyl hy lees, het Sus voor my verskyn. Eers vaag, net die buitelyne van ’n jong vrou. Toe al hoe duideliker.

Sus

Uiteindelik het die skurwe kombers haar daar op oom Jasper se agterstoepie warm gemaak. Sy het gewonder wat Dina toe daardie dag gedoen het met die varkentjie wat uit haar ma gekom het. Sou sy dit saam met aartappelskille in ’n toegevoude koerant weggegooi het, begrawe het? Miskien in die vuur gegooi het? Sus het aan die slaap geraak. Sy het gedroom van die kind in haar. Van ’n ontkiemende boontjie wat opgekrul in haar skoot lê, wie se hartjie soos ’n toktokkie klop. Wat haar duim suig en suig, terwyl dit rooi om haar skyn. Toe het Sus haarself in haar ma se rooi crêperok sien dans, ’n hibiskusblom wat onderstebo om en om op donker water dryf. Vinniger en vinniger het sy op die dansvloer onder kerslig gedraai, met die rok wat soos kreukelpapier om haar klok. “Mary had a little lamb, little lamb …” Maar die syerige rokstof het vlam gevat, vuurtongetjies het aan haar begin lek en hoër en hoër teen haar lyf geskroei. So vinnig het sy getol dat sy haar balans verloor het en toe het sy geval en geval. Sy het wakker geword van stemme en van haar lyf wat gloei. Dit was al skemer in die stoepkamer. Haar kussing was nat gekwyl. Langs haar op die matras het oom Jasper se boerboel steunend geslaap. Ant Hildegard se stem uit die kombuis was hoog, half histeries. “Sy het my soos ’n hond weggejaag, Jasper. En nou wil jy hê ek moet haar invat terwyl sy só is, terwyl ek skaars genoeg kos het vir die vier van ons. Die mense gaan praat. Ongetroud en boonop nog self ’n kind.” Sus kon warm olie ruik, iets wat sissend braai. Iemand het haastig op ’n snybord gekap-kap. “Dis Irma se dogter.” Dis al wat oom Jasper gesê het, daarna het ant Hildegard haar mond gehou. Sus het bewus geraak van iemand in die kamer, iemand wat na haar kyk. Sy kon die figuur van ’n meisie teen die sifdeur uitmaak, toe ’n gegiggel hoor. “Is jy wakker?” het ’n stem gevra. Iemand het die stoeplig aangeknip. Sus het haar oë teen die lig van die kaal gloeilamp geknyp. Haar niggies het by haar op die matras kom sit. Ella en Inge. Hulle het soeterig geruik, na lekkergoed en haarsproei. Albei se kake het beweeg soos hulle aan iets kou. Ella het ’n bruin papiersak onder haar jas uitgehaal. “Drop hê?” het sy gevra. Sy was die oudste van die twee, lank en puisierig. Sus het haar hand in die

kardoes gesteek en die souterige lekkergoed op haar tong gesit. “Hou jy van Matty O’Neil se musiek?” het Inge gevra. “Don’t sell Daddy any more whiskey,” het sy met ’n oordrewe Amerikaanse drawl gesing. Sy en Ella het uitgebars van die lag en aan mekaar geklou. Sus het haar kop geskud. Nee, sy’t nog nooit van Matty O’Neil gehoor nie. “En wat van Nat King Cole?” wou Ella weet. “Hy sing nogals mooi vir ’n kaffer.” “Is hy dan swart?” het Sus verskrik gevra. Ella en Inge het geskud soos hulle skater. Ella het haar neus platgedruk en met ’n diep stem gesing: “Stay as sweet as you are …” Inge het geknipmes van die lag. Ella het op die vloer rondgekruip van lekkerkry. Die boerboel het geblaf en sy stompie geswaai. “Ek hou van Elvis,” het Sus gesê. Haar niggies het haar aangegaap met iets tussen skok en bewondering. “Elvis?” Hulle het nader aan Sus geskuif. Sy was skielik vir hulle iets aanlokliks, maar ook gevaarlik. Sus het geknik. “Hy’t ’n goeie stem en hy dans fantasties.” “Mag jy dan na hom luister?” het hulle gelyk gevra. “Natuurlik, hoekom nie?” het Sus ongeërg geantwoord. Sy het nie vertel dat sy skelm in Kaptein se kamertjie op sy draadloos na Elvis Presley geluister het nie. Dat hy haar vertel het van hierdie wit mannetjie wat nes ’n kaffer kan dans. “Maar hy maak sulke … stoute bewegings met sy heupe,” het Ella gefluister. “My ma sê dis sonde.” “Juis,” het Sus gesê en haar niggies het met hulle gesigte in die kombers gegiggel, hulle oë blink. Inge het aan Sus se hare gevat, versigtig, asof dit iets waardevols was. “Jy het mooi hare, so dig en glad.” Ella het met die agterkant van haar koel hand aan Sus se wang geraak. “En jou

vel …” Sus het haar kop weggedraai en haar oë selfbewus toegemaak. “Kyk haar vel, Ingeborg, amper deurskynend.” Haar niggies het soos slingerplante om haar gedraai, hulle vingers na haar uitgestrek. Asof hulle iets van haar wou vat, ’n oorskulp of haarlok of kleintoontjie wou afknyp. “Is dit waar dat jy verwagtend is, Sus?” het Inge toe gevra. “Ingeborg!” Ella was omgekrap. “Mutti het gesê ons mag nie …” “Dis oukei,” het Sus gesug. “Dit is so.” Inge het haar gesig byna teenaan Sus s’n gehou. Sus kon haar soet warm asem ruik. “Hoe is dit om by ’n man te slaap, Sus … maak dit seer?” Sus het aan haar pa gedink, hom gesien terwyl hy rooi oor haar buk met die reuk van sweet en Springboktabak. Sy wou nie aan hom dink nie. Sy het haar oë toegeknyp tot sy hom nie meer kon sien nie. Haar niggies het na haar gekyk, Ella met haar lang bene onder haar ingevou, Inge op haar sy, hulle gesigte onseker. “Het jy ’n mooi kêrel, hè, Sus? Is hy lief vir jou?” het Ella gevra. Sus se keel het dik geword. Sy het die kind voel beweeg. “Voel hier,” het sy gefluister en Inge en Ella se hande op haar maag gelê. Hulle het hulle asem opgehou en haar met groot oë aangekyk. “Ma sê jy gaan jou kleintjie laat aanneem, is dit so, Sus?” Sy het geknik.

Esmeralda Benjamin se stem het van ver af na my gekom: “Dis verstommend dat sulke broos skeletjies so lank bewaar kon bly, maar hulle sê dis die kalkerige grond en ideale klimaatsomstandighede in daardie vallei wat dit so behou het.” Ek het my probeer voorstel hoe die persoon wat tot sulke dade in staat is, sou lyk. ’n Vrou. Baie jonk, eintlik nog ’n meisie. Blank. Agterlik. Ongetroud en

ongeletterd. Maar slim genoeg om geslepe te wees. Ook onaansienlik. En op ’n vreemde manier tog aantreklik. Ek het die meisie op ’n plaaswerf sien staan. Ingedagte voor ’n kafhoop, groottoon borend in die grond. Wyerandhoed op die kop. Agter die hooimied, ’n verwaarloosde opstal met ’n ruim stoep waarop hoenders en boerbokke skuiling soek teen die middagson. Uitgerafelde rottangstoele onder ’n katôbaprieel. Agter die huis, ’n laning bloekombome en ’n klipmuur. ’n Afgeleefde Massey Ferguson waarin hoenders broei. En die wind wat aanhoudend waai, oor alles waai. Oor die varkhokke. Die ganskampie en ’n modderige dam. ’n Agterkamer waarin ’n man ’n trompie speel. Die begraafplasie langs die grondpad. Dit was asof ek al daar was, asof ek die reuk van die varkhok en hooimied en bloekombos en raserige ganse kon onthou. Maar ek het die beeld van die meisie en plaaswerf probeer afskud, my aandag weer by die broskoekresep bepaal. Meel oor die koekroller gevryf. Want, hemel tog, die hoofkarakters in my boeke lyk allesbehalwe só. Hulle is blond en lenig en bruingebrand. Met selfvertroue, intelligensie, fyn neuse en vol borste. Soms het hulle ’n imperfeksietjie soos ’n skewe glimlag of wipneus en sproete, ’n moesie in die nek of gleufie tussen die tande – maar dit maak hulle net nog aantrekliker en natuurlik onweerstaanbaar vir die jagse helde in my boeke. Die vroue in my romans is mediese dokters en regsgeleerdes en rekenmeesters. Soms onderwyseresse, maar dit raak minder gewild. My lesers verkies deesdae heldinne wat groot geld verdien en in weelde woon, al is die meerderheid van Feniks-boeke se lesersmark waarskynlik huisvrouens, kelnerinne, verpleegsters, ontvangsdames, sekretaresses, winkelassistente of staatsamptenare. Nee, Esmeralda Hamman, jou kop raas, het ek gedink en die koekroller vinniger oor die oorblywende stukkie deeg gerits. Vergeet daarvan, jy moet maar elders vir inspirasie gaan soek. Mense wil nie lees van swaarkry en armoede en agterlike vroumense nie. Hulle wil hyg. Maar dit was te laat, die idee was reeds verwek. Ek het my daardie Saterdagmiddag laat beswanger deur die storie van Sus Niemand. Al het ek op daardie stadium nog nie geweet dis hoe die meisie sal heet nie. Ek het nie gekies om oor Sus te skryf nie, Sus het my gekies. En in my sou die verhaal soos ’n kind groei. Ek sou dit in my dra, maande lank.

Uiteindelik stuk-stuk daaraan geboorte gee. Pynlik en onwillig. My miserabele pennevrug. Want as ’n storie eers by my gevat het, het ek geweet, het ek nie meer ’n keuse nie, dan moet dit tot wasdom kom. Dit moet uit soos ’n kind, al maak dit my vrek. Dis tog waarvoor ek gevra het, vir ’n storie. Was ek maar net meer spesifiek en minder onverskillig met my gebede. Want inderdaad, die Here het ’n rare sin vir humor.

Sus Die volgende dag het Sus haar eerste vollengtekleurprent saam met haar niggies in die Capitol-teater gaan kyk, in technicolor, soos haar niggies verduidelik het. Ella het komplimentêre kaartjies gekry omdat sy vakansies by die bioskoop gewerk het. Hulle het Moby Dick met Gregory Peck en Orson Welles gaan sien. Eers moes hulle “God save the Queen” sing, nogal staande. Maar haar niggies het nie saamgesing nie. Hulle het kougom gekou en nou en dan ’n borrel geblaas. Van die prent kon Sus nie veel verstaan nie, maar sy was nogtans bang vir Captain Ahab met sy been wat van ’n walviskakebeen gemaak is. Wat God uitgedaag het, en tot elke prys wou wraak neem op die wit walvis wat hom sy been gekos het. Toe die walvisvangers hulle harpoene in die walvisse gooi, het Sus se maag gekramp en die kind in haar eenkant toe gepluk, veral toe die see rooi word van walvisbloed. Die mans het die dik walvisvelle uitgekook vir lampolie. Dit was hulle plig teenoor God en die mensdom, so het hulle gesê. Sus het gewonder of God regtig wou hê dat hierdie diere, so groot en mooi soos kerke, lampolie moes word. Sy het baie stil langs haar niggies gesit en aan die kind as ’n walvissie gedink wat in haar vrugwater swem. In die donker van die teater kon sy sweer sy sien die bult van ’n vinnetjie onder haar rok. Sy was verlig toe Moby Dick die walvisjagters se skip verpletter. Sus en haar niggies het op die bus teruggery huis toe. Ella en Inge het weerskante van haar gesit en haar hande vasgehou. “Ons is bly jy’t kom kuier, Sus,” het hulle gesê, hulle koppe op haar skouers.

“Wat is pienk en verkreukel en lê op die bodem van die see?” het Ella skielik gevra, sy kon skaars haar lag hou. Sus het haar kop geskud. “Moby’s dick!” het Ella geskree. Sy en Inge het dubbeld gevou van die lag, maar Sus het nie geweet wat ’n dick is nie. Vir haar was dit net ’n naam. Toe hulle dit proesend aan haar verduidelik, het sy gebloos en gewens alle tottermans wil pienk en verskrompel op die seebodem gaan lê. Toe sy dit vir haar niggies sê, het hulle so hard gelag dat ’n ou tannie met ’n groen pildooshoedjie kwaai omgekyk het. “Dink net,” het Ella gesê, “dan het inkvisse altyd iets om aan te peusel, hermietkrappe ’n rekbare woning en slakke nuwe maats.” Inge en Ella het gehuil van die lag. “Uiteindelik het peesters ’n edeler doel!” Die tannie met die hoedjie het heeltemal in haar sitplek omgedraai. “Kring van die spotters,” het sy gesis. “Julle kan julle skaam …” Eers toe die kondukteur hulle kaartjies kom knip, het hulle bedaar. Ella het gesê sy wil eendag ’n filmmaker word, of ’n radioomroeper. Sy het vertel dat sy al by die SAUK se klanknabootsingateljee in Johannesburg was, waar hulle klanke vir radioverhale opneem. Sound effects, het sy dit genoem. “Was jy al in Johannesburg?” het Sus gevra, sy kon haar ore nie glo nie. “Ag, al baie.” Ella het die busklokkie gelui. Hulle het op die hoek van Proesstraat afgeklim, in Bosmanstraat afgedraai. “Die klank van weerlig word met sinkplate nageboots, ’n naaimasjienenjin moet klink soos ’n vliegtuig en klapperdoppe word gebruik om die galop van perdepote na te maak,” het sy beduie. “En julle sal my nie glo nie, die geluid van die wind én ’n grassnyer word met ’n eierklitser gedoen!” Ella en Inge wou hulle al weer slap lag. Hulle het sigarette by ’n kafee gekoop en agter die slaghuis gaan rook. Sus kon die bloederige reuk van karkasse en gestolde vet ruik. “Ciggy?” het Ella gevra. Sus het haar kop geskud. “Wat gaan jy eendag word as jy groot is, Sus?” Jessica, ek gaan Jessica word, wou sy antwoord, maar sy het haar skouers

opgetrek. “Ek weet nie.” “Ek gaan ’n sirkusnooientjie word,” het Inge dromerig gesê, rook het uit haar neus en mond gekom. “Dan skiet hulle my uit ’n kanon: ‘Kapow!’ ‘Ladies and gentlemen, the human bullet!’ Of ek doen toertjies op ’n ponie, of swaai aan my bene, hoog bokant die mense se koppe, dan sien almal my broekie …” ’n Man in ’n roomkleurige Morris het naby hulle stilgehou en sy venster afgedraai. Sy elmboog het uitgehang, sy wange harig en kuif olierig. “Looking for a ride, ladies?” “Get lost, grandpa!” het Ella gegil en haar sigaret tot in die straat geskiet. “Orige ou man.” Sus kon nie verstaan hoekom Ella en Inge nie saam met die man wou ry nie, hy was dan so gemanierd. Hulle het bymekaar ingehaak, vinnig geloop en gesing: “I got a woman with plenty of money, she’s got the money and I got the ho-honey …” Sus het haar niggies bewonder wat so goed kon Engels praat. Inge het ’n iris langs die pad gepluk, die klewerige pers blare oopgedruk en daaraan geruik. “Ella het ’n kêrel,” het sy vermakerig gesê, stuifmeel op haar neus. Ella het rooi geword. “Sy naam is Blertsie, nè, El?” “Sy naam is Bertie en hy’s g’n my kêrel nie.” Ella het die blom by Inge gegryp en die vlesige blare afgeruk. “Hy kuier by Pa, nie by my nie.” “Blertsie is ’n square en hy lyk soos Tromp van Diggelen,” het Inge aanhou koggel. Ella het die vernielde iris oor haar skouer gesmyt. “Sjarrap, Inge …” “Ék sal my nie deur ’n square laat vry nie, mý boytjie sal ’n ducktail wees …” Sus het saam met Inge gelag, al het sy nie mooi geweet wat ’n square of ’n ducktail is nie. “Ma sal jou vrekmaak as jy met ’n gomgat by die huis aankom, Inge!” het Ella geskree. Die twee susters het resies gehardloop tot by hulle huis, en skaterend in die kweek voor die tuinhekkie geval.

Esmeralda Benjamin het sy leë koffiebeker op die kombuistafel neergesit. “Twee van die geraamtes het ’n afwyking,” het hy uit die koerant voorgelees. “Een het net ’n gat waar die neusopeninge moes wees en die ander skelet het misvormde armpies.” Bloedskande, het ek gedink, het ek gewéét. Dis die enigste rede waarom ’n vrou iets so verskrikliks sou doen. Ek het agter Benjamin gaan staan, hy het die koerant omgeblaai. Toe sien ek dit. Die foto van die kind wat hulle in die moeras ontdek het. ’n Dogtertjie. My keel het toegetrek. Die kind was amper ongeskonde, asof sy maar die vorige dag in die vlei laat sak is. Daar het geelbruin lap aan haar lyfie gekleef, wat die oorblyfsels van ’n rokkie en broekie moes wees. In haar rooi hare was ’n lint. Sy het ’n slakneusie, lang wimpers en ’n hartvormige popmondjie gehad. Om haar enkel was ’n forensiese etiket. Aan haar voete, leerskoene met bandjies oor die voetbrug. “Haar hare was blykbaar blond, nie rooi nie. Dis die grondwater wat haar hare so gevlek het,” het Benjamin gesê. “Die tannien van ontbindende plantmateriaal, boombas en blare.” Ek het gesukkel om asem te kry en een van die kombuisvensters oopgemaak. “Watse siek bliksem sou eers ’n kind aantrek en dan verdrink?” het Benjamin gevra. Hy het na my gekyk. Ek het weggekyk en my kop geskud. Gesien hoe hadidas buite soos aasvoëls op die grasperk neersak. Hoe is dit moontlik dat die lykie ná vyftig jaar nie ontbind het nie? Dat selfs die vel, selfs die naels en ooghare behoue gebly het? “Die moerasgrond bevat glo die regte samestelling van minerale om ’n liggaam vir eeue intact te hou,” het Benjamin gesê asof hy my gedagtes kon lees. “En so ’n vlei het mos ’n konstante temperatuur – winter en somer.” Hy het die koerant op die tafel neergesit en die voue daarin met sy plathand probeer uitstryk. “Kalkagtige moerasgrond bevat ook min suurstof wat aftakeling belemmer.”

Ek het die deeghartjies en -klawertjies, wat ek al op die kombuistoonbank in oondpanne uitgepak het, weer alles inmekaar gedruk, sonder dat ek geweet het wat ek doen. Die deeg het deur my vingers gepeul. Ek was kortasem. Here, hoe kan dit wees dat selfs ’n rooikat of jakkals, nie eens ’n hond, haar daar gaan uitsleep het nie?

Sus Toe Sus in die stoepkamer kom, het ant Hildegard haar ingewag, arms gevou, mond op ’n plooi. “Jy moenie dink jy kan hier op ons nekke kom lê sonder om ’n bydrae te maak of ’n steek werk te doen nie.” Sus het haar koffer oopgeknip en drie pond uitgehaal. Ant Hildegard het dit smalend by haar gevat, dit in haar voorskoot gesteek. “Die welfare wil vir jou Vrydag sien,” het sy gesê. “Daar’s ’n paartjie wat glo bereid is om jou hoerkind te vat.” Die kamer het om Sus gedraai; sy het op die matras gaan sit. “Waar is my oumagrootjie se orreltjie, ant Hilde?” “Verkoop.” Ant Hildegard het die middeldeur hard agter haar geklap. Sus het naar gevoel. Sy het na die puttoilet agter die huis gehardloop. Sy het oor die diep gat in die houtbankie gebuk en afgekyk. Haar niggies het vertel dat hulle vorige bediende haar kleintjie hier ingegooi het; dat die polisie die baba moes uithaal. As oom Jasper nie die dingetjie hoor skree het nie, het dit nou nog daar in die donker stank gelê. Sus se maag het geruk, haar arms was hoendervleis. Die spookasem en springmielies wat hulle by die rolprentteater geëet het, het draderig uit haar mond gekom. Sy het bleek in haar niggies se kamertjie op die mat gaan sit en haar mond aan haar hand afgevee. Oral het bondels onderklere en sykouse en plaatomslae gelê. Ruby Wright en Patti Page en die Delmore-broers. Teen een van die mure was ’n boekrakkie, saamgeflans uit twee planke en oorgetrekte bakstene. Daar was ’n paar uitgawes Naweekpos en stokou Duitse digbundels daarop. Heine en Freytag. Langsaan, Die Meulenaar, Mikro se

Koperkan en Die sprinkaanbeampte van Sluis. Op die onderste rak was The wind in the willows, The Great Gatsby en Arms and the man. Voor die venster het geblomde gordyne gehang en op Ella se bedkassie was ’n stowwerige rubberplant, ’n wekker, die Bybel en ’n bottel hoesstroop. Van die hopie sykouse het ’n muwwe, suurderige reuk gekom, maar daar was ook die geur van gesigpoeier en laventel. Teen die mure was modeprente met kleefband vasgeplak. Mannekyne met dun middeltjies in aandtabberds, handskoene en pêrels. Party se monde rooi en pruilend, ander se wenkbroue gelig terwyl hulle koketterig oor ’n kaal skouer loer. Agter die deur was ’n kleurprent van Paul Newman met sy blou oë en ’n kuiltjie in die ken. Sy smeulende blik het Sus skaam laat wegkyk. Op ’n lessenaar het ’n swart tikmasjien gestaan met ’n halfverkreukelde vel papier daarin. “Ek gaan nog eendag draaiboeke daarop skryf,” het Ella gesê toe sy Sus se oë daarop sien. “Give my regards to Broadway, Schatzi!” Inge het blitsig opgespring en donderwetterdonderwetterdonderwetter op die tikmasjientjie geplets; so vinnig, die toetse het vasgehaak. Sy het hygend oor die lessenaar gelag, rondgetrippel asof sy ’n nood het. Ella het haar voor die tikmasjien weggestamp, die roller met ’n “ke-tjieng” teruggedruk en ingeborg is ’n drol getik. Hulle het mekaar gekarnuffel en hulle mae vasgehou soos hulle lag. Al hierdie dinge in haar niggies se kamer het Sus getroos en die naarheid laat bedaar. Dis net die rubberplantjie wat haar gepla het. Dit was aan die kwyn, dit kon sy sien. Binnekort sou die blare vergeel en afval, uiteindelik sou dit wegkrimp en vrek. “Jou plantjie moet buite kom, Ella, son kry,” het Sus angstig gesê. Sus se niggies het haar oopmond aangekyk.

Esmeralda “Hulle doen nou navorsing oor die families wat die afgelope halfeeu op daardie plaas gebly het, natuurlik om genetiese materiaal te versamel en te vergelyk.” Benjamin het die koerant toegevou en opgestaan om sy koffiekoppie in die

wasbak te sit. “Dem interessante storie.” Hy het deur sy tande gefluit. “Miskien spoor hulle die moordenaar nog op, ná al hierdie jare.” Ek het siek gevoel. Maar ek kon dit nie vir Benjamin wys of sê nie. Want dan sou ek weer moes aanhoor ek is nes my breindood “leseresse” wat net mooi goedjies wil lees. My lesers vir wie ek mooi storietjies moet opmaak. Kluitjies moet bak. Fraai verhaaltjies met mooi mense, mooi plekke en nog mooier eindes. En natuurlik toegestrik met pragtige stofomslae van beeldskone meisies en smeulende helde. My lesers wat nie die werklikheid kan face nie. Wat anderpad kyk vir armoede en wreedheid en aardverwarming. Wat hulle eie mooiweerswêreldjies in hulle koppe wil skep omdat die lewe hard genoeg is. Nou wil hulle net spookasem lees. Ek weet ook maar te goed wat Benjamin van my hygromans dink. Dis ’n klomp tos, het hy al eenkeer sommer prontuit vir my gesê. En ek is ’n ou hoer van ’n skrywer omdat ek enigiets sal skryf vir geld. Myself sal verloën net om iets gepubliseer te kry, al is dit flouer as akkedispis. Maar Benjamin het natuurlik nie ’n benul waar geld vandaan kom nie. Hy hoef nooit winteroggende met donker op te gestaan het om koerante af te lewer of om die kas by Checkers te gaan slaan nie, dis dié. “Maar, Benjie,” het ek baie keer al teruggekap, “Ma gee mense plesier. Ek gee hulle bietjie opwinding en ontvlugting van hulle saai lewe.” Maar hy het voet by stuk gehou dat ek my skryftalent misbruik. Ten minste dink hy ek hét talent. Oor die jare het ek geleer hoe om ’n kompliment tussen sy spul beledigings uit te sif. My hande het daardie Saterdagmiddag vanself kinderlyfies uit die olierige broskoekdeeg begin vorm. Koppe op dun nekkies en lomp ledemate. Ek het dit op die bakplaat neergelê en in die oond gedruk. Die oondliggie aangesit en vir twintig minute gesit en kyk hoe die kinderlyfies uitsit en skeeftrek, hoe hulle mae opswel. Soos liggame op ’n rivierbodem, het ek gedink. Met konfytflesse om die tenger nekke gebind, het ek my verbeel. Ek het twee van die louwarm koekmannetjies geëet. Eers die koppe afgebyt, toe die arms. Gekou en gesluk. Gekou en gesluk. Die bevredigende gekaramelliseerde smaak van suiker en botter geproe. As Martine dié toneel sou skilder, sou dit soos ’n Goya-skildery gelyk het: Saturnus verslind een van sy kinders. So iets.

Hoe skryf ’n mens oor iets so gruwelik, het ek gewonder. Hoe klim jy in die lyf van ’n vrou wat ’n verroeste spyker deur haar pasgebore kind se kop druk? Hoe kom jy in die kop van ’n persoon wat haar kind verwurg en dan gaan aandete maak? Hoe verstaan jy die psige van ’n kindvrou wat haar baba verdrink terwyl sy wasgoed met blouseep was? Keer op keer op keer. En tog is skrywers en reeksmoordenaars in baie opsigte dieselfde, het ek gedink. Albei het ’n vrugbare verbeelding. Albei kan soms nie tussen verbeeldingsvlug en werklikheid onderskei nie. Beide is alleendiere wat die trop vermy. Al twee was waarskynlik bleeksiele op skool. Wat in die biblioteek weggekruip het en deur ander kinders afgeknou is. Albei wreek hulle op ’n wêreld wat hulle verstoot het. En beide wil God speel, wil mag oor lewe en dood hê. Want het skrywers nie al meer karakters afgemaai as Jeffrey Dahmer, John Wayne Gacy, Rosemary West, Daisy de Melker en Moses Sithole nie? Ek het een van die koekmannetjies in ’n beker warm tee gedoop. Die nekkie het slap geraak en geknak, die kop het vooroor in my tee geval en opgelos. So min as sewentig jaar gelede was mense nie so van die dood vervreem soos vandag nie. Veral nie op plase nie. Hulle het daagliks met die dood saamgeleef. Hulle het dikwels hulle laaste asem uitgeblaas op dieselfde bed as waarop hulle kinders verwek is. Hulle het siekes tot die dood versorg. Die oë van dooies toegedruk en by lyke gewaak. Self hulle dooies gewas, uitgelê en begrawe. Lank voor hulle sterfdag het hulle doodskiste al op die solder gelê en wag. Vrouens is dikwels aan kraamkoors dood. Kinders het gereeld van masels en kinkhoes en skarlakenkoors en pokke en witseerkeel omgekom. Mans het op slagvelde gesneuwel. Net die sterkstes het oorleef. Mense het die dood aanvaar as deel van die lewe. Self het ek as kind ’n tant Lalie Brits geken wat nie haar kinders teen Duitse masels wou laat inent nie, want met twaalf kinders, het sy gereken, kan twee of drie maar afsterf as dit moet. “Nee wat,” het sy gesê, “as ’n paar kjinners doodgaan, dan kry ek maar nog, ek gaan g’n al die pad dorp toe vir inspuitings nie.” Plaasmense het self diere geslag. Hoenders se kop afgekap en skape keelaf gesny. Hoeveel meer sou dit vat om ’n ongewenste kind in ’n put te gooi? Ek het geril. Ek het die koekroller en eierklitser en maatbeker in die wasbak gepak. Geruik hoe die laaste twee koekkindertjies in die oond verbrand. Rook

het soos ’n donker teenwoordigheid in die kombuis gehang. Nee, Here, ek kán nie, het ek gepleit. Ek is oud en verdomp moeg. Ek kan nie in my laaste jare ’n gesant van die dood word nie. Ek is ’n gesellin van Eros. Ek voel my nie tuis by die dood nie, wil nie daaroor skryf nie. Ek skryf oor die kléin dood, Here. Nie oor die dood wat jou wange laat insak, jou oë laat verdof en jou mond gruwelik laat oopval nie. Wat jou geliefdes ontydig van jou wegvat nie. Maar die dood is ook genadig, Esmeralda, het ek in my kop gehoor. Geduldig. Tref nie onderskeid nie. Diskrimineer nie. Dis net die moderne mens wat die dood nie meer ken nie, daarom vrees hy dit. Maar kindermoord? Vergeet dit. In die daaropvolgende maande sou ek my gedurig teësit. Verniet. Want die saadjie was geplant. Bowendien het ek nie meer beheer oor my gedagtes gehad nie, nie eens oor my tikmasjien nie. Wanneer ek saans voor my Olivetti gaan sit het, was dit asof iemand anders se hande bo-oor myne vat. Het die swart toetse vanself op en neer beweeg en het die woorde van Sus se storie op papier verskyn.

Benjamin Ek het ’n U-turn gegooi en agter my ma aangery. Stadig langs haar gery waar sy op die sypaadjie gestap het. “Ma, klim in!” het ek gesoebat. “Asseblief, Ma!” Sy het gemaak asof ek nie bestaan nie. Sy het oor ’n leë Cokeblik gestruikel, amper gat-oor-kop neergeslet, maar haar balans wonderbaarlik behou. “Sorrie, Ma!” Verbygangers het ons aangestaar. ’n Kar het agter my getoet. “Ek’s jammer ek’t gesê Ma’s kommin, dis net ...” “Ag, gaan spring in die dam!” het sy gesnou. “Whatever,” het ek toe my moer vir haar gestrip en begin wegry. In my truspieëltjie kon ek sien hoe sy ’n kluit optel en dit in my rigting gooi, hoe haar boarms dril en die klonte grond oor die pad spat. Sy het haar skoene uitgepluk en iets onhoorbaars agterna gegil.

Ek het soos ’n hond gevoel en weer omgedraai, maar by die parkie het sy teen ’n wal afgeneuk en tussen ’n klomp struike verdwyn. Daar het sy seker bly sit tot ek weer my ry gekry het. Ek het huis toe gery en twee uur lank op haar gesit en wag. Wat vreet haar tog so, het ek op die stoeptrappie gesit en wonder. Fókweet. Dis sweerlik vandat ons op die nuus gesien het dat vier van die geraamtes wat hulle op daai plaas in Magoebaskloof gekry het, dogtertjies is. Forensiese toetse wat op vyf skelette gedoen is wat in Februarie op ’n plaas in Magoebaskloof in Limpopo gevind is, het bewys dat vier van die kinders wat waarskynlik in die 1950’s dood is, vroulik was. Riaan Cruywagen se buikspraakpopgesig was uitdrukkingloos, selfs opgewek, asof hy ’n vrolike mededeling maak. Die vyfde geraamte, oor die afgelope paar maande in die media bekend as “die emmerkind”, se geslag kon nog nie bepaal word nie. Professor Willem Zeeman, forensiese patoloog verbonde aan die Universiteit van Pretoria, het gister op ’n mediakonferensie gesê dié skelet is aansienlik ouer as die ander, wat die onttrekking en toetsing van genetiese materiaal bemoeilik ... My ma het langs my op die bank gesit en haar kop geskud en geskud, asof daar ’n mot in haar oor vasgesit het. “Meisietjies,” het sy gesê. Toe het sy opgespring en ’n klomp goed in die kombuis gaan eet. Ham en roomys en klappertertjies en biltong, alles deurmekaar. Vroegoggend kon ek hoor hoe sy in die badkamer katte skiet.

hoofstuk 4: doodsengel

Sus Vrydag het die welfaretannie gekom. ’n Juffrou Viviers. ’n Vrou met regop skouers, ’n swartraambril en streng mond wat op ’n stoel met houtarmleunings in ant Hildegard se voorhuis gesit het. Sus moes haar kind afteken en omdat sy minderjarig was, het juffrou Viviers verduidelik, moes ant Hildegard as voog toestemming gee. Voor die welsynvrou was ant Hildegard die ene besorgdheid oor Sus. “Soos my eie kind is sy vir my, maar Juffrou weet, hier’s net te veel monde om te voed,” het sy met ’n vroom glimlag gesê. “Ons sou so graag self haar ou bloedjie wou aanneem, maar ek en my man is nou albei op die staat aangewese.” Ant Hildegard het haar romp effens gelig om haar doekvoet te wys en haar tee geslurp. “En Juffrou weet, my man se pensioen is nie eintlik bekwaam nie.” Ant Hildegard het gestrek om die teenet van die skinkbord op die koffietafel af te trek. “Nog ’n koekie, Juffrou?” Dit was skemer in die vertrek, die blindings voor die vensters het min lig deurgelaat. Ant Hildegard het op die bal-en-klou met die blinkgroen bekleedsel en ronde plooitjieskussings gesit. Sus het op die vloer langs die Fergusongramradio gesit en gekyk na die bruin blompot met gekleurde volstruisvere daarin gerangskik. Dit was die eerste keer dat sy in ant Hildegard se sitkamer toegelaat is. “Ons wil net die beste vir die ou kleintjie hê,” het ant Hildegard voortgedweep. Sus het gebewe, nie van koue nie, maar van ’n doodsheid wat haar wou wurg. Die vrou met die uilbril het ondersoekend na haar gekyk. “Jy hoef nie nou dadelik te teken nie,” het sy gesê. “Jy kan nog ’n paar dae daaroor nadink, as jy wil.” Sus het haar kop geskud en die papier by haar gevat. “Ek sal teken, Tannie.” Die vrou het gevra om Sus vir ’n oomblik alleen te spreek, maar Sus kon ant

Hildegard se geriffelde silhoeët nog agter die glasdeur sien. Die vrou het vooroor gebuk, haar vingerpunte teen mekaar. “Omdat jy onder sestien is, kan ons ’n verkragtingsaak aanhangig maak teen jou vriend … die pa van jou kind.” Sy het haar keel geskraap. “Maar dit hang van jou af.” Sy het ’n sigaret aangesteek, ’n paar keer senuagtig daaraan getrek en dit toe met ’n vinnige draaibeweging in die perlemoenskulp op die koffietafel doodgedruk. Sus het niks gesê nie, want sy het nie geweet wat beteken “aanhangig maak” nie. Sy het haar lip gebyt en na die blaarpatroontjies op die mat gestaar. Sy kon juffrou Viviers se skerp oë op haar voel. “Wie is die pa, Sus?” het juffrou Viviers toe gevra, nog ’n sigaret uit die plat boksie gevat en dit bewerig na haar mond gebring. “Wie het jou swanger gemaak?” Haar aansteker het geklik-klik en sy het die rook met ’n sug uitgeblaas. Die sonlig wat deur die blinding gekom het, het strepe deur die rook getrek. Die vrou het haar enkels gekruis. Haar skoengespe het teen die stoel gekrap. Sus het na die spikkels vlieëmis op die teenet gekyk. “Weet nie, Tannie,” het sy sag geantwoord. Juffrou Viviers het haar kop gedraai asof sy nie mooi kon hoor nie. Toe het sy opgestaan. “Nou ja.” Sy het haar leertassie en pakkie Max-sigarette en jas gevat. “Dan is dit tot daarnatoe.”

Esmeralda Wanneer ek snags my oë toemaak, kan ek die plek sien waar Sus se storie afspeel. ’n Mooi, bergagtige wêreld. Bedrieglik mooi. Diep valleie, inheemse woude, denne- en bloekomplantasies. Broederstroom wat soos ’n aar deur die omgewing loop en vertak. ’n Plek wat soms so dik onder misnewels lê dat paaie en bome en heuwels en selfs mense wegraak. ’n Plek waar spoke loop, omdat baie bloed hier vergiet is – die Anglo-Boereoorlog. Koning Magoeba se kop wat deur die Swazi’s in opdrag van die Boereleier Abel Erasmus afgekap is. Die duisende luiperds, leeus, kameelperde, sebras, bosbokke en renosters wat deur die pioniers uitgewis is. Die honderdduisende stinkhout-, geelhout- en olienhoutbome wat in die naam van vooruitgang uitgekap is. Woudgeeste wat

duisende jare oud was. Dit is ’n streek waar die nanga sy dolosse gooi en die reënkoningin Modjadji regeer. Waar baie stories en legendes vertel word. ’n Omgewing wat jou kan koester met plate geel varkore en watsonias en swaardlelies. Met ryk, dieprooi grond waaruit vreemde gewasse soos kiwivrug, frambose, boomkastaiings en brame met gemak spruit. Maar ook ’n plek wat moeilik bewerk. Waar tamaties roes, aartappels vrotpootjie kry, melkbeeste vrek aan opblaassiekte en avokadopeer- en appelboorde deur bobbejane geplunder word. Waar dit te veel reën, dan weer te min. ’n Plek wat sy mense verrinneweer, wat hulle nederig en op hulle knieë hou. Die mense van die distrik verskyn voor my. Versukkelde boere. Verslonste plaasarbeiders. Bosbouers en houtkappers. Ryk houtmeuleienaars. Woestaards. Taai, sonverbrande weduwees. ’n Vrou in mansklere met ’n jaggeweer oor haar skouer gehaak. Joodse winkeleienaars. Vuil plantasiekinders. Kluisenaars. Dronklappe. ’n Blinkvet kroegman. Ook plaasname rol voor my oë verby. Nieshoutfontein, Nooyensboom, Waterval, Kwaaimansgat, Botterfontein en Dieprivier. Veral Dieprivier. Stemme klink in my ore. Mense wat deurmekaar gesels. ’n Singende meisie. ’n Jong seun se spotlag. ’n Ou platespeler wat krakerig in ’n buitekamer speel. Die harde geroep van ’n vrou. ’n Haan wat kraai. En die wind deur ’n bloekombos. Daardie grieselrige geluid wanneer droë bloekomtakke teen mekaar skuur. Soos kinders wat huil. Die klanke klink eers hol en ver, asof in ’n reusesaal, dan vloei dit inmekaar tot ek aan die slaap raak. Ek droom dat die doodsengel my besoek. Sy klewerige skadu glip oor die spieël in die voorportaal van my huisie in Hercules. Seil onder die kombuisdeur in. Ek en Benjamin sit op die toegeboude sonstoepie agter die kombuis en verf. Benjamin is vier jaar oud. Hy verf helderkleurige blomme. Die doodsengel klim die trappies na die stoep. Sy teenwoordigheid is soos ’n wind wat die struike in die tuin laat ruk, die toppe van die sipresse laat buig. Die huis se ruite klap. Hy blaas die sifdeur oop en sweef in. Die glasbottels met verfkwaste en waterverf val om. Hy gryp na Benjamin, lig hom oor sy skouer. Ek skree, wil hom agternasit, maar my voete het swaar geword. Die doodsengel se mantel wapper oop sodat ek sy

gesig kan sien. Maar dis nie ’n grynsende kopbeen nie. Dis die gesig van ’n meisie. Sy is reeds uit by die tuinhekkie en af met die straat tussen die laning populiere. Benjamin in haar swart mantel toegevou.

Sus Die daaropvolgende weke het Sus uit ant Hildegard se pad probeer bly. As ant Hildegard haar wel êrens in die huis of op die werf raakgeloop het, is Sus in die werk gesteek. Sus moes die wasmasjien se slinger gaan draai, vetkoek bak en die emmers vir die nagwa uitsit. Of sy moes hoor wat ’n verskriklike opoffering dit vir ant Hildegard is om haar daar te hê, maar dat sy wat Hildegard is net haar Christelike plig doen. Die meeste van die tyd het Sus saam met haar niggies en oom Jasper na treine gaan kyk. Haar oom Jasper het alles van treine geweet, want hy het vroeër vir die spoorweë gewerk. Hy het hulle gewys hoe treine geshunt word, wat die masjinis se pligte is en hoe stoomlokomotiewe werk. Oom Jasper het treine op verskillende plekke ingewag en foto’s daarvan geneem. Hy het die kom en gaan van lokomotiewe in ’n blokkiesboek opgeteken, hulle nommers daarin geskryf volgens datum, tyd en plek. ’n Trainspotter, het hy homself genoem. Van stoomtreine het hy veral gehou. Hulle het gewoonlik vrouename en hy het hulle almal geken – Olga en Little Lucy en Mighty Margaret. Treine is soos vroumense, het oom Jasper gesê, pragtig maar vol draadwerk. Maar as jy mooi na haar omsien en al jou tyd aan haar afstaan ... boeta! dan gee sy jou veel plesier, dan perform sy. Oom Jasper het ook ander stokperdjies gehad. Hy het vir Sus sy versameling modelvliegtuigies gewys wat hy voor die oorlog gebou het. “Maar dis ’n duur tydverdryf, Sus, niemand kan dit meer bekostig nie.” Party aande het hy op sy Hohnerpensklavier gespeel, dan het ant Hildegard sowaar saamgesing. Eintlik het sy nogals mooi gesing, sulke Duitse liedjies. Wanneer mens jou oë toemaak, kon jy sweer dis ’n mooi, jong vrou wat daar sing en nie ant Hildegard met haar doekvoet en moesie en harige ken nie. Wanneer ant Hildegard gesing het, het daar iets met haar gebeur. Dan kon Sus sien waarom sy destyds die hele polisiemag bekoor het, soos haar pa haar vertel

het. En vir oom Jasper, wat haar partymaal “my meidjie” genoem het. Daar het ’n saligheid oor ant Hildegard se gesig gekom, ’n sagtheid. Haar lyf het saam met die ritme van die trekklavier gewieg en sy het gesing: “Wie bald, wie bald kommt die stille Zeit, da ruhe ich auch, und über mir rauschet die schöne Waldeinsamkeit und keiner mehr kennt mich auch hier ...” Al kan Sus nie veel Duits verstaan nie, kon sy iets voel van die plekke waaroor ant Hildegard gesing het. Van dorpies in die sneeu en takbokke en woude en bevrore mere waaroor kinders skaats. Dan het sy gewonder of ant Hildegard na hierdie plekke verlang. Nie ’n verlange soos na slaap of kos nie, het Sus jare later besef, maar ’n vretende verlange wat dieper lê, in jou are vloei en in jou murg sit. Wat jou snags met ’n soet hartseer laat wakker skrik. Sodat jy vir ’n oomblik glo dat jy daar is. Met jou voete nog op daardie grond waaruit jy gegroei het en waarin jy vir ewig gewortel is. ’n Verlange wat jou eindelik verbitter. Kort voor die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog het ant Hildegard se pa glo sy gesin uit Duitsland probeer smokkel, al die pad op ’n vragskip na SuidAfrika. Haar pa het agtergebly om later by hulle aan te sluit, maar is uiteindelik in Berlyn voor ’n vuurpeloton doodgeskiet. Ant Hildegard se ma en babasussie is al twee op die skip dood. Sommer van swaarkry, want hulle moes heeltyd onder in die skip tussen slagdiere wegkruip. Ant Hildegard was maar tien jaar oud toe sy hier aangekom het. Eers wou die Unie haar terugstuur Duitsland toe, maar hulle kon nie haar familie opspoor nie. Sy is toe in ’n kinderhuis gesit, tot ’n ouerpaar van Duitswes haar aangeneem het. Oor die twee jaar in die weeshuis wou sy nie praat nie, maar Sus het al gehoor van die wurms in die pap en die koue en die pitswere op haar bene en rug. En van honger gaan slaap en haar enigste paar skoene wat gesteel is. Maar ant Hildegard het graag van haar aanneemouers vertel wat haar soos hulle eie kind grootgemaak het. Ook van haar ouma wat haar hierdie mooi Lieder geleer het. Oom Jasper het ook partymaal vir Sus ou foto’s gewys, van toe hy nog ’n jong man was, voor hy nog met ant Hildegard getroud is. Toe hy valkenier was. Daar is foto’s waar hy groot roofvoëls op ’n leerhandskoen vashou. Gespikkelde valke met krom snawels en groot kloue, wat die kamera met agterdogtige oë dophou. Foto’s waar ’n valk ’n leermussie ophet, waar ’n voël met oop skimmelvlerke na oom Jasper se uitgestrekte hand terugvlie met ’n duif in sy bek. “Maar, jong,” het oom Jasper gesê. “Ek het dit laat vaar. Voëls moenie so ingeperk wees nie, hulle moet vryheid en ooptes hê. Hulle moet op lugstrome

kan dryf. Kan gaan waar hulle wil, hulle neste skrop waar net die wind en God en sy engele kom.” Sus se maag het groter geword. Snags het sy gesukkel om onder die gewig asem te kry. Haar lyf het teen die leiklipvloer van die agterstoepie gedruk. Al was dit koud, het sy warm gekry. Sy wou nie hê oom Jasper se boerboel moet meer by haar lê nie. Hy het ontevrede gekreun toe sy hom wegdruk. Haar kind het ondertoe gebeur. In drome kon Sus haar sien, die duimsuigertjie wat onderstebo in dik vloeistof hang. ’n Ingelegde vrug in suikerstroop, haar rugstring ’n krom visgraat. Treine het “kadoek-kadoek” verby galop, hulle waens het geskud. Sus se hartklop het die sussende ritme daarvan gevolg. In haar verbeelding was sy op ’n nagtrein wat haar ver, ver wegvat. Deur tonnels, oor vlaktes, brûe en berge. Deur ’n sneeubedekte landskap, verby huisies waarin lig verwelkomend brand, waar mense hulle brood aan tafels breek en skuimende bier drink. Waar moeders hulle kinders teen hul skouers troos. Sy sou wakker word in ’n nuwe plek waar boomstamme nat en swart in die sneeu staan. Waar rendiere geluidloos tussen denne vlug en sy die terpentyn van bome sou ruik. Of sy het saam met oom Jasper se valke en lammervangers weggesweef. Ver weg van die huisies en miermensies en lappies landerye en spikkels beeste en speelgoedkarretjies daar doer onder. Sus se niggies het haar geswelde voete gevryf, haar rug met samboksalf ingesmeer, liedjies gesing en stories vertel. Hulle het haar toonnaels met helderpienk naellak geverf, skelm, sodat ant Hildegard nie sien nie. In hierdie tyd het die koerante berig van jong meisies wat in die Pretoriaomgewing vermis geraak het. Die polisie het gewaarsku dat meisies nie alleen op straat moet wees nie, nie eens helder oordag nie. Dat hulle nie met vreemdelinge moet praat nie, nie moet ryloop nie en altyd vir hulle ouers sê waarheen hulle gaan. Twee meisies se foto’s het in die koerante verskyn. Have you seen these young women? Maar hulle foto’s het reeds daardie wasigheid gehad, ’n dofheid wat oor foto’s van dooie mense kom, het Sus gedink. Eindelik is een van die meisies langs ’n spoorlyn gekry, broekiekouse om die nek. Haar onderlyf kaal. Sy is waarskynlik uit ’n trein gegooi.

Sus en haar niggies was bang, dis al waaroor hulle gepraat het. Dis al waaroor almal gepraat het. Angs het in Pretoria se strate posgevat. Sulke verskriklike goed gebeur nie in wit woonbuurte nie. Toe is nog ’n lyk gevind, weer ’n meisie, ook langs ’n spoorlyn. ’n Week daarna was daar nog een, toe nog een. Een van die slagoffers se ma het oor die radio gepraat, maar sy het so gehuil dat mens haar skaars kon verstaan. “Sy was my enigste dogter, my regterhand … nou het ek net twee seuns oor,” het sy gesnik. Sus en haar niggies en ant Hildegard het voor die Ferguson-radio gesit en saamgehuil. ’n Polisieskets van die verdagte was in al die koerante, selfs in Die Huisgenoot. Iemand het hierdie man in die omtrek van die moordtoneel naby die Fonteinedal gewaar. ’n Wit man. ’n Middeljarige man met digte wenkbroue en prominente ore, wat Engels met ’n swaar Afrikaanse aksent praat. Mense het hul kinders binnenshuis gehou, die strate was verlate. Op een so ’n stil agtermiddag, toe die hoenders kloekend agter hulle ogiesdraad sit, het Sus se water gebreek. Sy het nie geweet wat aan die gebeur was nie, haar niggies ook nie. “Mutti, Sus het per ongeluk op die vloer gepiepie,” het haar niggies na tant Hildegard geroep. “Ach, Himmel!” het sy gekrys en Sus aangepor om solank haar tandeborsel en slaapklere bymekaar kry, dis sulke tyd. “Maar ek het nie ’n tandeborsel nie, ant Hilde,” het Sus skaam gesê. “Ek gebruik koeksoda.” Ant Hildegard het dun lippies gemaak en gesê Sus beter haar agterent roer anders gaan sy haar bybie op die bus kry. Op die bus het Sus begin pyne kry, krampe wat kom en gaan. Haar maag het hard en styf gevoel, haar naeltjie het uitgestulp. Die geboue langs die pad het skeefgetrek deur die busvensters, asof dit begin smelt het. Sus kon haar niggies en tant Hildegard en haar eie gesig in die winkelruite sien verbygaan, die bus slap en krinkelend. By die hospitaal moes sy vorms invul en toe het ’n verpleegsuster haar kom haal. Haar niggies het haar met bang oë agterna gekyk. “Kom, pop,” het die verpleegster gesê, “daai kind gaan nou daar uitspring.” Sus het op ’n wit bed gaan sit. Sy moes haar klere uittrek en ’n groen hospitaaljurk aantrek. Die verpleegster het ’n skotteltjie seepwater en ’n skeermes gebring. “Toe, pop, laat jy skeer, die dokter wil nie in ou stokkiesbaard vaskyk nie.”

Die verpleegster het die gordyne om haar bed toegetrek. Sus wou huil, sy het nie mooi geweet wat om met die skeermes te doen nie. Bowendien was sy nie baie harig nie. Sy het skielik koud gekry, verskriklik koud. Toe het die verpleegster met ’n buis vol water gekom wat soos ’n groot inspuiting lyk. “Af met die broekie, pop, omdraai, kom ons spoel gou die dikderm.” Sus het bewend op haar sy gelê en huilend gebid. “As jy nou al huil, my ding, weet ek sowaar nie wat gaan jy doen as daai bybie kom nie,” het die verpleegster gesê. “Is dit baie seer, Suster?” “Dis die seerste seer wat jy al ooit gevoel het.” Die suster het Sus se koors gemeet en haar pols gevat, heeltyd op haar borsspeldhorlosietjie gekyk. “Maar jy’s ’n sterk enetjie, dit kan ek sien.” Die krampe het Sus se gesig laat vertrek. “Onthou net om te druk en heeltyd diep asem te haal … en dink maar aan mooi dinge.” In die aangrensende vertrek het ’n baba geskree. “Trek op jou knieë, laat ek sien of jy al ontsluit is. Here, waar ís hierdie bleddie dokter?” Sus het die geratel van trollies en bedpanne gehoor. Die pyn het verskriklik geword.

Esmeralda “Ek wil jou kom skilder, Esmeralda,” het Martine een Sondagoggend oor die telefoon aangekondig. “Jy kan maar kom, daar’s nog yskastert oor,” het ek gesê terwyl ek die draagbare foon teen my skouer vasgeknyp het, my hande in skottelgoedwater. “Benjamin het gaan muurbal speel.” Martine het met haar Renault in die oprit stilgehou, die kattebak vol verfgoed. “Ek het al ’n paar voorsketse gemaak,” het sy verduidelik toe sy haar sketsboek op die eetkamertafel neersit.

Ek het daardeur geblaai, die reuk van houtskool in my neus. Rowwe lyntekeninge van ’n uitgestrekte naakfiguur, ’n vlesige vrouelyf. “Moet ek al weer my klere uittrek?” het ek gevra. Martine het gegiggel, sy het haar esel opgestel. “Jy mag maar jou bra en panty aanhou, as jy wil.” Sy het die skilderdoek tot op die esel gelig en ’n donkerblou lap met geel blompatrone oor die sitkamerbank getrek, toe ’n wit laken oor die helfte gegooi sodat die stuk blou materiaal nog uitsteek. Sy het die CD-speler aangesit. Vreemde Amerikaanse folkmusiek. “Shed your tears all through the morrow, for they will dry as morning comes.” Kitaar- en banjoklanke met ’n hipnotiserende ritme. Tussenin ’n treurige trekklaviertjie. Ek het my rok oor my kop getrek. “Nou kan jy lê en relax, Esmeralda.” Martine het verf uit buisies gedruk en dit gemeng. Ek het op die bank gaan lê, my oë toe. Ek kon Martine se verfkwas oor die doek hoor en terpentyn ruik. My oë het swaar geraak. Die musiek het weggeraak. In die plek daarvan het ’n geruis in my ore geklink. Bloed wat uit die vloer kom, het ek my verbeel, wat deur die huismure sypel. Opborrel uit elke wasbak, stort, toilet. Of die gegons van honderde brommers om ’n lyk onder die vloerplanke? Ek het my oë oopgemaak. Ek was in ’n vreemde vertrek. ’n Stowwerige voorkamer met vuil vloere. ’n Naaimasjien op die eetkamertafel. ’n Opgestopte buffelkop teen die muur. Ek het soos ’n seepbel deur die huis gedryf, van vertrek tot vertrek. Deur die slaapkamers, waskamer en kombuis. Uiteindelik weer terug in die sitkamer waar ek die omtrek van ’n valdeurtjie in die houtvloer kon sien. Ek het iets agter my gevoel, iemand wat agter my staan, maar toe ek omkyk, het die vertrek begin oplos. Die verslete bank en eetkamertafel en buffelkop. Dit was al halfdonker in die sitkamer toe ek wakker skrik. Ek kon Martine hoor sing. Sy het met ’n beker tee by my op die bank gesit. “Is jy klaar?” het ek gevra en swaar opgestaan. “Darem nie te ver van klaar af nie,” het Martine geantwoord. Ek het by die esel gaan staan. “Dis ’n variasie op ’n Gauguin-skildery,” het sy gesê.

In die voorgrond het ek kaal op my maag gelê. Enkels gekruis, my profiel gedeeltelik sigbaar. Met wilde kwashale en in somber kleure geverf. Agter my het ’n donker gestalte teen ’n pers agtergrond gestaan. Die tupapau. Die gees van die dooies.

Sus “Ek sien al ’n ietsie daar. Voor ons weet, is die dingetjie uit, julle jongetjies kraam mos maklik,” het die kraamverpleegster gesê. Iets het pynlik in Sus afgedruk, af, af. Sy wou skree, maar sy kon nie. “Haal asem, haal diep asem!” het die verpleegster geroep. Sus het haastige voetstappe gehoor, ’n man met ’n strikdas en wit jas het ingekom. “Dok, hierdie kleintjie was nou wraggies amper voor jou hier.” “Raaitou, wat het ons hier?” Die dokter het nie eens na Sus gekyk nie, hy het na die papiere op sy knypbordjie gekyk. Die dokter was jonk. En mooi. Sus het so skaam gekry, maar die pyn was groter as haar skaam. Uiteindelik het hy na haar gekyk. “Veertien jaar oud.” Dit was nie ’n vraag nie, dit was ’n beskuldiging. Om haar mee by te kom, te verneder. Maar dit het sy eers later besef. “Ja, Oom,” het sy kreunend gesê, sweet het haar afgetap. “Ek is nie jou oom nie.” Hy het voor haar kom staan, sy oë koud agter sy bril. “Armoede is een ding, maar agterlikheid …” Die dokter het sy hande in haar gedruk. Die pyn was onuithoudbaar, toe het sy gedoen wat die Suster gesê het sy moet, sy het aan mooi dinge gedink – die rivier op hulle plaas, die lig wat daarop speel, waterhondjies, sitrusskoenlappers wat op die water kom sit en wegdryf. Sus het haar oë toegemaak. Sy kon die bye in hulle appelboord hoor, die bloeisels ruik. Toe het sy haar liggaam op die hospitaalbed sien lê. Haar bleek halfkaal lyf met die groen jurk. Haar bultende maag en bruin hare oor die kussing. Arms wat styf

langs haar lê, ’n naambandjie om die een pols. Haar knieë opgetrek. Die verpleegster en dokter het met bloed aan hulle hande oor haar gebuk. ’n Staalbakkie het traag en geluidloos na die wit vloer getuimel. Sus het in haar lyf geval, en ’n skerp steekpyn gevoel. “Druk nou, druk!” het die verpleegster beveel. Die dokter het die skouertjies uitgehaak. Iets het uit Sus geglip. Wat daarna gebeur het, weet sy nie eintlik nie. Hulle het die baba weggevat. Hulle het haar toegewerk, gewas, haar ’n slaapmiddel ingegee en uitgemelk. Sy is na ’n ander kamer geneem. Hoe lank sy daar gelê het voor sy ontslaan is, wis sy nie. Ure of dae of ’n week, sy weet nie. Oom Jasper en haar niggies het kom kuier, ’n canned-fruit-bottel met ligpienk japonikas gebring. Maar hulle het nie veel gepraat nie, ook nie lank gebly nie. Sus wou vra of dit ’n seuntjie of dogtertjie was, maar haar stem kon nie uit nie. Haar keel was rou. Later het sy die ander vrouens in haar saal hoor praat. Daar was ’n gat in haar kind se verhemelte, maar die paartjie wat die kind wou aanneem, het darem steeds die kind gevat. Foeitog, het die vrouens gefluister en na Sus gekyk. Oom Jasper het haar in sy groen Ford kom haal. Sus het langs hom gesit met ’n leegheid in haar wat oor die jare sou groter word, donkerder word. By die huis het haar niggies haar ingewag. Hulle het haar op die voorkop gesoen en haar hare deurmekaar gevryf. Die huis het na kaneel geruik. Sou haar ouma hier wees? Het die vlermuise vir ouma Toors teruggebring om Sus te troos? Maar dit was ant Hildegard wat pfannkuchen in diepvet gebak het, glo spesiaal vir Sus se tuiskoms. Sus het by die kombuistafel gesit en gesukkel om te eet. Sy het ’n baba hoor huil, êrens uit die donker huis. Sy het opgestaan, in die sitkamer gaan kyk, maar toe huil die kind weer uit ’n slaapkamer. Dan weer uit die spens. Sy het van vertrek tot vertrek gedwaal, haar voetstappe het deur die huis gekraak. “Wat is dit met die arme kind?” het oom Jasper gevra. Ant Hildegard het ’n diepbord oor Sus se halfgeëte oliebolle gesit.

“Ondankbaar,” het sy gemompel. Sus het in haar niggies se kamerdeur gaan staan. Die rubberplantjie op Ella se bedkassie was verskrompel. Sus het op die matras in die stoepkamer gaan lê met haar arms styf oor haar maag gevou. As sy eendag Jessica is, het sy besluit, sal sy daardie dokter gaan opsoek en vir hom wys wat van haar geword het. Hoe elegant sy is, hoe opgevoed, hoe selfversekerd. Met haar tweedpakkie en fyn skoene en syserp en handskoene. Twee dae later het haar niggies saam met haar stasie toe gestap. Hulle het beurte gemaak om haar tas te dra. “Tot siens, Sus,” het hulle gehuil, hulle nat gesigte teen haar skouers. “Ons gaan jou so mis.” “Ek sal weer kom kuier,” het Sus gelieg toe sy strek om haar tassie deur die treinvenster aan te vat.

Benjamin Ek het weer die pad gevat om na my ma te gaan soek, maar sy was skoonveld. Net haar een skoen het op die sypaadjie gelê. Hoe is dit moontlik dat so ’n groot vrou net kan verdwyn? Eers teen die middag het sy aangekom. Rooi in die gesig, hare teen haar voorkop geplak. Voete geskaaf en geswel. Ek het haar by die hek ingewag, my arms om haar gegooi. “Ek het dit nie bedoel nie, Ma,” het ek gesê. “Ek weet, Benjie, ek weet,” het sy gesê en my gesig vasgehou. Ek het haar stoep toe gelei, haar voete in ’n skotteltjie louwarm soutwater gesit en toe het sy so verskriklik gehuil dat ek gedink het sy gaan crack. “Wat byt Ma so?” het ek naderhand gevra en my eie trane probeer sluk. “Ag, jy sal nie verstaan nie, Benjie,” het sy beduie asof sy ’n vlieg wegklap. “Ek verstaan self nie eintlik nie.” Sy het haar tone in die water geroer. “Mamma is jammer sy’s vir jou so ’n verleentheid.” Ek het skuldig gevoel. Eintlik is sy ’n goeie ma, en ’n goeie mens. Sy probeer goed wees. Maar sy ís kommin. Al sê Martine kommin is cool. Sy is zef soos

quad bikes en gholfbalposbusse en jacuzzi’s. My ma is ook die enigste mens wat ek ken wat kan jodel. En dit met valstande. Maak nie saak hoe hard sy probeer om gesofistikeerd te wees nie, of hoe verfynd sy probeer optree, hoe stylvol sy aantrek, watse voortreflike musieksmaak sy kamtig het, en hoeveel boeke sy lees nie. Sy’s white trash. En white noise. Met haar stupid gesegdetjies en simpel grappies. En dan die rassistiese en seksistiese goed wat sy gedurig kwytraak. “Ons geskakeerde vriende.” “Meidjie.” “Moffie.” “Lettie.” “Slet.” Dis oor sy Sondagaande na Radio Pretoria luister, dis dié. Daarvan is ek seker. Glo omdat hulle dan sulke “mooi, melancholiese musiek” speel. Maar as jy my vra, is hulle besig om haar met backtracking te breinspoel: Esmeralda, bak vyf dosyn hertzoggies vir die Geloftefees. Esmeralda, gaan kyk drag racing en tel ’n man op met ’n brandewynasem, Grasshoppers, ’n Cortina en ’n mullet. Esmeralda, gooi nog ’n dop. Esmeralda, marineer jou braaisteaks in ’n monkey gland-sous. Esmeralda, gaan tert jou op vir vanaand se koelboksdans. Esmeralda, hang ’n paar Bloubulknaters aan jou Merc se onderstel. Sy luister Radio Pretoria wanneer sy ons naweekskottelgoed was. Met haar mushroom-hairdo oor die wasbak en oranje Crocs wat vol skottelgoedwater spat. Vir my klink dié uitsending na ’n sein wat in die 70’s êrens in die buitenste ruim vasgeslaan het en toe veertig jaar later teruggekaats is aarde toe. Nazi-walse afgewissel met nuusflitse oor plaasmoorde, of oor ’n klomp HNP-tannies wat ’n Vierkleur so groot soos ’n rugbyveld aanmekaargenaai het. Maar dis nie dat my ma onnosel is nie, eintlik is sy nogal slim. In elk geval slim genoeg om skelm te wees. Ek het haar al sien operate wanneer sy ’n eiendom aan iemand wil afsmeer. “Jis, dis darem ’n charming huisie hierdie, Mevroutjie, miskien moet ek sommer self die ou plekkie koop – hier’s soveel potensiaal!” Terwyl dit eintlik ’n krot langs ’n mynhoop is. Sy is ook donners kitsch, my ma. Met haar voorliefde vir plastiekblomme en blink lappe en ’n groen Boeddha-beeld. Sy het mos onlangs in ’n engeledrol getrap, nou staan ons hele huis vol engelbeeldjies. Engeltjies van porselein, sement of hout. Selfs in die badkamer. Ek raak skoon hardlywig van die gerub met die pielietjie wat my van die muur oorkant die toilet met dooie oë dophou. Dis nie dat sy hierdie goed met ironie bejeën nie, o nee, sy dink regtig dis mooi. As dit nie vir haar vriend Justin was wat ingegryp het nie, sou ons huis soos iets

uit Bollywood gelyk het. Fake marmerpilare, drapeersels en goue afgode. Justin het darem gesorg vir ’n paar klassieke meubelstukke, skilderye en oudhede, en hier en daar ’n kelim. Justin het sy voordele, al het ek nie veel ooghare vir hom nie. Hy sterk net my ma in haar kwaad. Met hulle drinkery, dekadensie, alewige geskinder en melodrama. Hy lewer ook gedurig onwelkome kommentaar, veral as ek en my ma die dag stry kry: “Oe! Hier’s al weer bad karma in hierdie huis vandag, die atmosfeer is so dik soos custard.” Dan klap hy sy hande asof hy enige oomblik die flamenco gaan uitvoer. “Kom, kom, Esmeraldatjie, ons moet hierdie vertrek se feng shui in orde kry, voor iemand gif drink!” Maar ou Justin gee regtig om vir haar en is een van die min decent mans in haar lewe. Want, let’s face it, my ma is ’n drolmagneet as dit by mans en verhoudings kom. Buiten oom Koot met wie sy getroud was, was al die ander ’n spul jerks, en daar was baie: die dog whisperer, die cross-dresser, die grootwildjagter, die blokman en die sekteleier. En nes Johnny Walker en Jim Beam en Remy Martin en Captain Morgan, kon nie een van hulle die leemte in haar vul nie. Met elke man het dit vir my gevoel asof die gat in haar net al hoe groter word. Of het sy tog iets by elkeen van hulle gekry?

hoofstuk 5: siembamba

Esmeralda Ek het die betekenis van die woord “infanticide” in my Oxford-woordeboek gaan naslaan, want dit is die woord wat in die koerantberig gebruik is. Die koerantberig wat Benjamin daardie vervloekte Saterdagoggend aan die kombuistafel voorgelees het. Infanticide: The killing of an infant. The practice in some societies of killing unwanted children soon after birth. Afgelei van die Latynse woord “infant”, wat “nie in staat om te praat nie” beteken. Die pasgeborenes wat stilgemaak word voor hulle kan praat, het ek gedink. Voor hulle sal snap dat die wese van voorwerpe en begrippe – vuur, water, dood, bang, pyn – in die klank van woorde vervat is. Die weer het opgesteek. Ek het my pers tjalie om my skouers gegooi en na my Griekse buurvrou oorkant die straat gestap. Maria Christodoulou is een van daardie voortreflike vroue wat selfs die eenvoudigste ete in ’n feesmaal kan omskep. Alles wat uit haar oond kom, is veerligte, goudbruin en geurige meesterstukke – moesaka, kleftiko, gebraaide halloumi, gevulde eiervrug. Ek en Benjamin is al dikwels na ’n Christodouloufamiliefees genooi. Dan kreun die lang tafels in die skadu van twee kanferbome in die agterplaas behoorlik onder die geregte wat soos kunswerke op die eikehouttafels uitgepak word: kolokasi, tava, koupes, tabouli en afelia. Ek verwonder my altyd oor hoe onophoudelik en met volle oorgawe die Christodoulous kan weglê. Van papbek, knobbelrige ou ooms tot jong, besnorde maagde. Asof dit hulle heel laaste ete is. Maar alles, selfs die rykste geregte, word met Diet Coke afgesluk. Die Christodoulous is ook almal ’n spul drama queens. Op sulke partytjies raak hulle eers plesierig, dan melancholies, dan kwaad – sodat van die mans soms handgemeen raak. Dan weer hartseer en uiteindelik nogmaals plesierig. In die laaste fase omhels dié wat ’n uur of wat gelede baklei het mekaar en word borde

gebreek en tot laat gedans. Maar daar was lanklaas so ’n vrolike byeenkoms waar die hele familie teenwoordig was. Sedert Maria die Grieks-Ortodokse Kerk vir ’n charismatiese kerk verruil het, word sy deur sommige familielede vermy. Ek self is maar sku vir dié kerk waarheen Maria my al saamgesleep het. Die hiperaktiewe pastoor kry gedurig die een of ander visioen oor ’n groot som geld wat sy kerk gaan ontvang en dan raak die gemeentelede berserk en die vroue ruk juweliersware af en haal rolle geld tussen hulle borste uit om in die kollektebord te gooi. Ek het gesien hoe haal Maria met ’n salige uitdrukking, asof in ’n floute, haar ouma se knoets van ’n verloofring af. Haar oumagrootjie se stringetjie pêrels. Ek vermoed dis die eintlike rede vir die familietwis. Oor dié kosbare erfstukke wat Maria so goedsmoeds aan hierdie sogenaamde Godsman met die wit suit en mafiaskoene gegee het. Maria se broer het dit blykbaar by die kerk gaan terugvra, maar natuurlik het die spul wolwe geweier. Met my besoek aan Maria se nuwe kerk het ek nogal die five-piece band geniet, maar ek bly skrikkerig vir dié plek waar God se genade aan finansiële welvaart gemeet word. En my NG armpies wil maar net nie opskiet tydens die “praise and worship”-sessies nie. Dit bly stigtelik langs my sye geklem. Terwyl ’n vrou hier langs my deur die loop van ’n diens met ’n Kaapse bry “Ja, Here” en “Amen, Here” gesê het, het ek ook ’n visioen gehad – van ’n outydse doekpoeding met dik vla daaroor. Ek kon dit ruik, dit al amper proe. Hoe dit klam en sousig meegee met die opskep daarvan, hoe dit op die tong smelt. En agter my het ek elke nou en dan “Ag, hoe kosbaar!” uit ’n tandelose mond gehoor, selfs al het die pastoor in daardie stadium oor die sondes van die vlees te kere gegaan: “When our ancestors gave in to sexual immorality, twenty-three thousand of them dropped dead!” “Ag, hoe kosjbaar!” “They ignored the laws of the Lord, participating in orgies of drinking and sex and they were killed by snakes!” “Ag, hoe kosjbaar!” “Let this be a warning to us then, not to give in to the sins of the flesh!”

“Ag, hoe kosjbaar!” Ek hoop in die stilligheid dat Maria tot haar sinne sal kom en weer haar ikone sal uitpak.

Sus Haar pa het haar nie op Veekraalstasie kom haal nie, al het oom Jasper laat weet sy is op pad. Net Bettie het daar voor die stasiegeboutjie met haar voorskootrok en kopdoek gestaan. Sy was maerder en valer as wat Sus haar kon onthou. “Dag, Sus,” is al wat sy gesê het. Toe het sy die koffertjie op haar kop gelig en wiegend vooruit geloop, haar skaduwee lank agter haar. Sus het die koue lug in haar longe ingetrek. Tekens van lente was in die treurwilgers langs die rivier, in die vinke se getjilp, en in die fisante se geskrop tussen droë blare. Sus het gebuk om ’n gespikkelde blou eiertjie onder een van die bome op te tel, sy het dit in haar roksak geglip. Sy kon heuning ruik, die geur van wildesalie. Toe hulle verby die begraafplaas teen die pad stap, het Bettie met haar diep stem ’n treurige liedjie gesing. Teen donker het hulle by die huis gekom. Haar pa was nie daar nie. Hy was op ’n buurplaas, het haar broertjies vertel. Die huis was stowwerig en het verwaarloos gelyk. Die plankvloere was vuil en die matte het na kattepiepie gestink. Die gordyne was verslete en plek-plek geskeur. Toe sy haar tassie in haar kamer gaan neersit, het vlooie op haar gespring. Haar enkels het gebrand. Sy het haar ma se gehoes uit die agterkamer gehoor. Dit was swaarder en roggelend. Sy het met toe oë teen haar kussings gelê, haar bed smerig. Sy het ’n gryserige kleur gehad. “Ek’s terug, Ma,” het Sus langs haar gefluister. Haar ma het haar oë met moeite oopgemaak en dof na Sus gekyk. Dit het nie gelyk asof sy haar herken nie. Sus het die spikkeleiertjie in haar ma se vlekkerige hand gesit. Haar vingers het daarom toegevou. “Ek sal nooit, nooit weer van Mamma af weggaan nie,” het Sus toe belowe.

Esmeralda “Ek wil gou jou internet gebruik,” het ek uitasem gesê toe Maria Christodoulou die voordeur oopsluit. “Why such a grim topic?” het Maria met haar sterk Griekse aksent gevra toe ek haar vertel wat ek wou google. “It’s not somethink one should even talk about,” het Maria versigtig gesê, terwyl sy na die silwerkruis tussen haar borste gevatvat het. “Jy sal nightmares kry, Esmeralda!” Die nagmerrie het reeds begin, wou ek sê, maar ek het nie. Vir Maria het ek net ’n rukkie langer teen my vasgedruk toe dié my soos gewoonlik omhels het. “Dis vir my nuwe projek,” het ek teen Maria se mollige skouer gemompel. Onderwyl Maria verskeie bakkies met dolmades, olywe, tzatziki, hummus, taramasalata, sagte fetakaas en pitabrood op die kombuistafel uitgepak het, het sy onderlangs na my gekyk. “Jy lyk nie vir my lekker nie,” het sy op haar reguit manier gesê. ’n Stormwind het aan die kombuisvensters geruk. Ek het ’n stuk brood deur die beknoffelde jogurt gevee, stukkies komkommer onder my tande voel knars. “Ek’s net bietjie moeg,” het ek gesê en ’n olyfpit in my handpalm uitgespoeg. Ek wás opeens verskriklik moeg. En honger. ’n Skeelhoofpyn het teen my regterslaap geklop. Ek kon sweer ek hoor ’n bok iewers blêr. “You know you can tell me anythink, Esmeralda,” het Maria gesê en by my kom sit. “Anythink.” Ek het my glasie ouzo weggesluk en nie gekeer toe Maria dit weer volmaak nie. Ek het na buite gekyk waar boomtakke in die wind gewieg het. Weerlig het die tuin verlig. Onder ’n boom het ’n meisie gestaan. Met ’n bok aan ’n tou. Die meisie se nat hare kroeserig om haar gesig. Ek het my asem skerp ingetrek, maar toe is die meisie weg. Ek het van die venster af weggedraai. “There is nothing to tell,” het ek gesê. “Except that I am losing my mind.” “But you lost it long time ago,” het Maria met ’n grinnik gesê. Ek het onwillig saamgelag. Maria het een van die ronde broodjies oopgebreek, dit in die pienkerige vispasta gedoop en vooroor gebuig. “Weet jy wat het my ma my jare

gelede vertel?” het sy gefluister en om haar gekyk, al was dit net ek en sy in die huis. Al sou haar man Costas en dogter Xenia eers oor twee uur van die skaakklub af terugkeer. “She told me that the people from our old village would kill an unwanted baby by putting it outside in the rain.” Maria het weer oor haar skouer gekyk, asof sy iemand by die agterdeur kon hoor. Ek het my glasie ouzo eenkant toe gestoot en geril van die anyssmaak in my mond. In my verbeelding kon ek sien hoe ’n Griekse meisie in ’n swart fluweelmanteltjie met ’n kind in haar arms die nag inhardloop. “Maar as toegewyde lede van die Grieks-Ortodokse Kerk het hulle tog sekerlik alle lewe as heilig gesien?” het ek gevra. Maria het geknik. “Exactly. So what you do when you’re not allowed contraception. Nor abortion. And when you’re dirt poor?” Maria het aan ’n stuk feta gekou, met ’n vol mond verder gepraat. Stukkies wit kaas het om haar lippe geklou. “You simply expose the child to the elements. Carry it secretly off into the night, into the cold fog.” Sy het dramaties gesug. “Especially when it’s a girl and not a boy who can continue the family name.” Maria het opgestaan om sterk koffie oor die stoofplaat te brou. “Niemand het ooit daaroor gepraat nie, maar baie vroue het dit gedoen, that’s what my mother told me,” het sy gesê, haar stem so sag dat ek haar skaars bo die geweld van die storm kon hoor. Die koffiegeur het ek diep ingetrek. “But nothing’s new under the sun, is it?” het Maria effens harder gesê. “At the time of Jesus’s birth King Herod had all the infant boys killed in Bethlehem.” Maria het ons koffie aangedra studeerkamer toe. “En toe die Egyptians nie die Israelites wou laat gaan nie, het God hulle gestraf deur al hulle firstborns dood te maak.” Maria het die skinkbord op die lessenaar neergesit en haar rekenaar aangeskakel. “Come to think of it, the Bible is infested with infanticide.” Ek het voor die rekenaar gaan sit en “infanticide” gegoogle. Kindermoord is so oud soos die mensdom self, het ek gelees. Deur die eeue heen is dit om verskeie redes, deur verskillende kulture en op alle kontinente toegepas. Wanneer toestande te ongunstig was. Droogte, hongersnood, armoede. Ook wanneer kinders ’n gebrek gehad het. Dit was die algemeenste vorm van bevolkingsgroeibeheer. Kinders is ook aan bonatuurlike magte geoffer. Vir ’n suksesvolle koringoes. Om

die gode tevrede te hou. Sodat dit sal reën en siektes genees sal word. Ook Abraham was bereid om sy seun Isak aan God te offer. Maar veral dogters is om die lewe gebring. ’n Romeinse burger het in ’n brief aan sy swanger vrou geskryf: “Indien dit ’n seun is, spaar sy lewe. As dit ’n dogter is, raak daarvan ontslae.” Een van die metodes wat die ou Romeine glo gebruik het om van ongewenste babas ontslae te raak, was om ’n gekonsentreerde vorm van opium aan die moederbors te smeer. Sommige Afrikastamme het as ’n reël die swakste een van ’n tweeling om die lewe gebring omdat ’n tweeling glo onheil oor ’n gesin sou bring. En kinders word steeds vermoor, het ek verder gelees. In Indië word daar vandag meer as sestig miljoen meisies vermis – omdat dit onekonomies is om dogters groot te maak. Want vroue kan nie ’n ordentlike inkomste verdien nie. As gevolg van die eenkindbeleid in China het ouers gereeld hulle tweede of derde kinders in die Jangtserivier gaan verdrink, totdat die regering ingegryp het en dit met versperrings onmoontlik gemaak het om naby die rivier te kom. In die Westerse wêreld vind kindermoord, ondanks wettige aborsies, meer dikwels plaas as wat mens sou verwag en die oorsake is legio. Nageboortelike depressie, psigose, skisofrenie, armoede, buite-egtelike geboortes, bloedskande. En daar is ontelbare gevalle. Ek het aan die swart, sterk koffie wat Maria gemaak het, gesluk tot ek die bitter moer teen my verhemelte kon voel. Ek het my oë oor die woorde op die skerm laat gly: In Junie 2001 het die aantreklike en intelligente Andrea Yates van Texas in die VSA haar vyf kinders een vir een in die bad verdrink omdat sy hulle wou red van die sonde wat hulle as volwassenes sou pleeg. Sodat hulle die helse vuur sou vryspring. Dit is die goddelike opdrag wat sy in haar kop gehoor het, het sy later in die hof getuig. Ek kon die reën teen die dak en ruite hoor. Weerlig het om Maria se huis geslaan. Ek het verder gelees: Wilhelmina Johanna (Minie) Kraft van Vanderbijlpark het in 2009 haar seuntjie van vier maande oud versmoor en sy lykie langs Barrageweg in ’n turksvybos gegooi. Kraft is vermoedelik later terug na die toneel waar sy die ontbindende liggaampie aan die brand gesteek het. Klein Rickus is begrawe langs Kraft se dogtertjie, wat ’n dag ná haar geboorte aan

onbekende oorsake dood is. Kraft het histeries gehuil toe maatskaplike werkers haar derde kind, wat in die Diepkloof-gevangenis gebore is, weggeneem het. Ek het lank na ’n polisiefoto van Minie Kraft gekyk. Vier en twintig jaar oud en stokoud. Haar gesig verwring deur swaarkry. Afwaartse lyne langs die mond. Skouers gespanne. Haar oë onseker, selfs skaam. Nie die oë van ’n koelbloedige moordenaar nie. “En wat van daai Dina Rodrigues?” het Maria al kouende oor my skouer gevra. “She payed something like R10 000 to have her lover’s baby with another woman killed.” Maria het haar kop geskud. “Terrible what people get up to.” ’n Donderslag het my laat skrik, Maria het ’n gilletjie gegee. Maar ek het weer na die rekenaar gedraai: Dominique Cottrez, ’n verpleegassistent van Villers-auTertre in die noorde van Frankryk, is in Julie 2010 skuldig bevind aan die moord op haar agt pasgebore babas. Sy is tot lewenslange gevangenisstraf gevonnis, al het die verdediging beweer sy ly aan swangerskapontkenningsindroom, ’n psigotiese toestand waartydens ’n vrou se gewaarwording van haar swangerskap en alles wat daarmee gepaardgaan – gewigstoename, gevoelige borste en selfs geboortepyne – nie tot die bewussyn deurdring nie. Cottrez se dade het aan die lig gekom toe haar man hulle huis verkoop het en die nuwe eienaars op plastieksakke met menslike oorskot in die agtertuin afgekom het. En die meisie van die plaas Dieprivier in Magoebaskloof het in die vyftigerjare haar pasgebore kinders doodgemaak, het ek gedink. Verdrink. Versmoor. Verwurg. Hulle slape met spykers deurboor. Skrikwekkend hoeveel mag vroue oor lewe en dood het, het ek besef. Want hoe maklik kan ’n ma se hand nie oor ’n pasgeborene se neus en mond glip nie. Of om ’n keeltjie klem. Of ’n kussing oor die gesig druk. Daardie einste hand wat moes voed en beskerm. Wiegiedood, sê almal dan. Siestog, die arme vrou, hoe vreeslik moet dit nie wees om ’n kind te verloor nie! En die vrou geniet die aandag, simpatie, die ophef wat oor haar gemaak word. Sy gee ’n uitstekende vertolking van haar rol as gebroke moeder, want trane kom sonder moeite vir ’n vrou. Wanneer sy wel vasgetrek word, word haar optrede aan sielsiekte, ’n hormonale wanbalans of ongelukkige kinderlewe toegeskryf. As jy ’n vrou is, kom jy maklik weg met moord. Want niemand wil glo dat die “vromer” geslag tot bloeddorstigheid in staat is nie. Tog het vroue deur die eeue heen meegedoen aan menseslagting. Reeksmoordenaars in tronke het mos nooit ’n tekort aan vroulike

bewonderaars nie. Dis ook nie vreemd dat gevonniste verkragters huweliksaansoeke kry nie. In die sewentiende eeu, het ek onlangs gelees, het meisies, toe ’n berugte bendelid en moordenaar in Frankryk tereggestel is, tougestaan by die guillotine om hulle sakdoekies in sy bloed te doop. Om onder hulle kussings te bêre en snags van die aantreklike wreedaard met sy lang lans te droom. Dan was daar ook die bekende geval van die sogenaamde bloedgravin, Elizabeth Báthory, wat so ydel was dat sy weekliks in maagdebloed gebad het. Sy het geglo dit sou haar skoonheid en jeug tot in ewigheid bewaar. Haar diensmeisies moes daagliks straat- en weeskinders steel om haar dors na bloed te les. ’n Mislikheid het oor my gekom. “Maria, ken jy die woorde van daardie wiegeliedjie ‘Siembamba’?” Maria het geknik. “Ek het mos saam met die Boertjies grootgeword.” Sy het die wysie begin neurie. “Siembamba, mama se kindjie ...” Ek het by haar ingeval. “Draai sy nek om, gooi hom in die sloot, trap op sy kop dan is hy dood.” Blitse het blouwit deur die studeerkamervenster geflits en teen die koppie agter die huis geklap. Die rekenaarskerm het tot ’n wit strepie gekrimp en toe swart geword. Die hele buurt was skielik donker. “Oh, God, now the computer is fucked,” het Maria se desperate stem uit die stikdonkerte geklink. “Costas gaan my vrekmaak!” Ons het by mekaar ingehaak en soos blindes gangaf geskuifel, ons hande teen die muur. Maria het vuurhoutjies op die eetkamertafel raak gevat en ’n kandelaar met kerse aangesteek. Haar skaduwee het gerek en gekrimp, gerek en gekrimp in die flikkering van die kerse wat sy na die sitkamer gedra het. Ek het in ’n Morrisstoel gaan sit en Maria op die sitkamerbank. Die reuk van warm kerswas het in die sitkamer gehang. Ons het in stilte teenoor mekaar gesit, skielik bang en ore gespits vir geluide. Iemand se huisalarm het afgegaan, êrens het ’n hond geblaf. “Weet jy wat, Esmeralda?” Die kerslig het hol skadu’s oor Maria se gesig gegooi. “The only possible explanation I can come up with of why a woman would desecrate the most sacred of ties, I mean, kill her own child,” het Maria sugtend gesê, “must be immense self-loathing, because a child is after all párt of you, don’t you think?”

Die trane het oor my wange geloop, waarom weet ek nie. Ek het dit nie afgevee nie, dit het in my kraag afgeloop en koud geword. My buurvrou sou tog nie sien nie. Om jou kind te vermoor, het ek gedink toe ek eindelik opstaan om huis toe te gaan, is om ’n deel van jouself dood te maak. Buite kon ek ’n motor hoor, die voorhek wat oopknars. Motorligte het deur die sitkamervenster gedring en teen die mure weerkaats. Toe het ’n sleutel in die agterdeur gedraai. “Fuck!” het Costas geswets toe hy oor ’n kombuisstoel struikel. “Maria, where’s the fucking torch?” Ek het my vriendin gegroet en oor die straat gestap met droë trane op my gesig en ’n bitterheid in my mond. Die koel donkerte het my vir ’n rukkie vasgehou. ’n Kerkklok het gelui. Behalwe vir die flou lig uit Benjamin se dakkamertjie, was my huis in pikdonkerte gehul. Ek kon Plastiektiet se kragopwekker hoor dreun. Het ek my net verbeel, of het iets na bok geruik?

Sus Die volgende paar maande het Sus koorsagtig in en om die huis gewerk. Hoe meer sy gewerk het, hoe minder het sy nodig gehad om te dink. Saans het sy uitgeput gaan lê en byna onmiddellik aan die slaap geraak. Haar slaap was swaar en droomloos. Sy het wasgoed gewas, vloere geskrop en blink gevryf met Cobra. Sy het die matte uitgeklop en in die son oopgegooi. Sy het afgestof en die meubels van die muur af weggeskuif en daaragter gevee. Sy het nuwe gordyne gemaak van ’n paar jaarts swaar lap wat haar ma lank tussen balle mottegif laat lê het. Van die ou gordyne het sy broeke en rokke en hemde en stoflappe gemaak. Sy het die kombuis van hoek tot kant skoongemaak en die koolstoof geskrop tot dit blink. Sy het vensters met koerantpapier en brandspiritus gewas, die gebreekte ruite met planke toegespyker. Sy het brood en beskuit en vetkoek gebak en kwepers ingelê, marmelade gemaak van die paar lemoene wat onder die knoetserige lemoenboompie gelê en vrot het.

Sy en Kaptein het vark geslag en hoenders gevoer en eiers uitgehaal. Hulle het tamatieplantjies ingesteek en boontjies en kool en spinasie geplant. Hulle het die spek op ’n buitevuur uitgebraai, vet in flesse laat stol, kaiings in papiersakkies in die spens gebêre en seep gekook. Kaptein is die een wat haar geleer het om volgens die stand van die maan te plant, om knolgoed soos aartappels, beet, patats, radyse en uie te plant wanneer die maan aan die kwyn was, en om gewasse wat bo dra, soos tamaties, bone en pampoen, met volmaan te plant. Hy het haar ook leer slag. Op elf moes sy haar eerste vark keelaf sny. Varke moet in die winter geslag kom, het Kaptein beduie, anders het hulle masels. Sy het verskriklik gehuil die eerste keer toe sy ’n jong beer moes slag. Met sy harde wimpertjies en swart- en-pienk gevlekte snoet en skril gekerm toe sy hom tussen haar bene vasklem. Deesdae gaan dit beter en hou sy haar doof vir die geskree, want haar broertjies moet eet en waarin moet sy vetkoek en koeksisters bak? Dis net erg as hulle ’n sog oopsny en daar is kleintjies in haar pens. Maar Kaptein sê ten minste het die honde dan ook iets om te eet. Sus het Honiball se “Adoons-hulle” agter uit ou eksemplare van Die Huisgenoot geknip en teen haar ma se kamermuur geplak, amper die hele muur vol. ’n Flikkering het in haar ma se oë opgegaan toe sy Keesje en Fielies en Adoons se manewales sien. Sus het voorgelees en voorgedra en gedramatiseer. Sy het kortverhale voorgelees soos “Jou vrou het ’n verlede!”, “Bedsermoen” en “Idille in die stad”. Ook artikels soos “Ek en my bediende” en een oor die nuwe premiersvrou, die statige en sjarmante Susanna Strijdom wat as “aantreklike gasvrou” besoekers in die marmerportaal van Libertas ontvang met haar blommerangskikkings “wat getuig van haar fyn aanvoeling vir kleur”. Maar Sus se ma het ’n suur gesig getrek asof sy wou sê: “Daai rangskikkings is net so styf en lelik soos sy!” Haar ma het met aandag na die nuwe somermodes gekyk – Koel in katoen. Sy het haar verrimpelde geel vinger oor ’n rokpatroon getrek. Dis toe dat Sus se oog op ’n advertensie val: Verpleging het u nodig. Kom dien u land en volk – een van die edelste en bes besoldigde loopbane vir dogters. Sus se hart het vinniger geklop. Sy kan 25 pond per maand verdien terwyl sy opgelei word. Sy het nou wel standerd agt nodig, maar sy kan ’n korrespondensiekursus by Sukses-Kollege volg en haar standerd sewe en agt oor

die pos klaarmaak. As opgeleide verpleegster sal sy 40 pond per maand verdien, 40 pond! Dan sal sy haar eie plekkie in Pretoria kry. Kruideniersware, klere, skoene, lipstif en sykouse koop. Dan sal sy daai verwaande doktertjie gaan wys wie is agterlik. Sus het voor die kantelspieël gaan staan. Sy sal goed lyk in die wit uniform, het sy gereken. En met die gestyselde kappie. Sy sal haar hare netjies met haarnaalde onder haar kappie vassteek, of dit kort en modieus laat knip. Sy sal vinnig en doelgerig met die blink hospitaalgange afstap, by elke saal inloer en die pasiënte vriendelik groet: “Dagsê, hoe gaan dit vanmôre, Tannie, is die pyn al minder?” Die medisynetrollie sal sy flink van kamer tot kamer stoot. Sy sal bloeddruk en koors meet en babas vang; wonde met Savlon skoonmaak en nuwe verbande opsit en inspuitings toedien. Pyn sal sy met morfien verlig. Haar hande sal vir niks verkeerd staan nie. Sy sal sterwendes se hande vashou en hul laaste wense aanhoor, hulle ooglede toedruk en die laken oor hulle kop trek. Sus het weer na die advertensie gekyk. Die plat skoene is ’n jammerte, maar sy sal weldra polvye kan dra. Eendag, eendag wanneer sy Jessica is.

Benjamin My ma se eerste kêrel, wat ek kan onthou, was At Grobbelaar, ’n hondeafrigter wat sy ontmoet het toe sy Kallie, Dingaan se voorganger, hondeskool toe gevat het. Grobbies was ’n gespierde, bruingebrande man in Poly Shorts, met ’n verbleikte poniestert en ooglopend ’n militêre agtergrond, want hy het daai arme honde en hulle eienaars soos troepe op ’n paradegrond beheer en verskree, almal in ’n perfekte sirkel om hom. “Heel! Omkeer! Platz!” het hy bevele geblaf, en val jy nou net uit gelid, was die hel los. Die hondeskool is op die hoërskool se rugbyveld gehou en Grobbies het altyd met sy eie Duitse herdershond gedemonstreer wat die ander moes doen. Sy hond se naam was Constand, genoem na Constand Viljoen. En hy was veel slimmer as sy naamgenoot. Slimmer as Grobbies ook. “Constand, sit! Constand, bly!” Arme Kallie het tot en met sy dood op aandag gespring wanneer hy die woord “konstant” gehoor het, al was dit jare daarna en die hondeopleiding op ’n einde en my ma se verhouding met Grobbies lankal moer toe.

Ek het met die tweede sessie op die rugbyveld agtergekom my ma het die hots vir Grobbies. Terwyl sy en Kallie met vinnige treetjies om Grobbies gesirkel het, kon ek van ons kar af sien hoe tjaaf sy hom. Daardie aand het sy gesê: “At Grobbelaar het darem ’n oulike hond.” Maar ek het geweet sy vind Grobbies se stywe boude ouliker as sy hond. Grobbies het nie juis in haar belang gestel nie, al was sy daardie jare nie so dik soos nou nie. Maar my ma het ’n slag met mans. Sy katrol hulle stadig maar seker met haar kwinkslae in. Sy het die manier om mans te laat voel dat sy aan hulle lippe hang, dat hulle die belangrikste persoon in ’n vertrek is. Dat al die stront wat hulle kwytraak eendag in filosofiehandboeke opgeneem sal word. My ma het ook ’n eienaardige soort aantrekkingskrag wat ek nie mooi kan uitfigure nie, want sy was nog nooit juis mooi nie, al het sy ’n besonderse vel, vreemde oë en ’n dik bos hare. Selfs op haar ouderdom. Maar dis of alles, haar neus en ken en wange en oë, nie heeltemal bymekaar pas nie. In kontras met haar ander boyfriends, was Grobbies ’n geheelonthouer. Maar hy was ook ’n eksweermagkaptein. Hy het my ma se lewe heeltemal beheer. Hy het besluit wanneer hulle eet en slaap of met die honde gaan stap. Vir my het hy begin preek oor “die vyand”. Mens moet verstaan hoe die vyand se kop werk voor jy hom kan oorwin, het hy gesê. Want as jy hom nie ken nie, klim hy in jóú kop. En ek moet gereed wees, altyd paraat wees. Ek het nie ’n clue gehad wie hierdie “vyand” is nie. Vir my kon dit net so wel Darth Vader gewees het. Grobbies het nooit die lig in ’n vertrek aangesit voor die gordyne toegetrek was nie. Want daar is mense wat hom dophou, het hy gesê. Hy het ook met ’n pistool onder sy kussing geslaap. Partymaal het ek wakker geword van ’n vreemde geruis, dan is dit Grobbies wat probeer intune op Radio Moskou. Ek sou in die donker lê en luister na die gebiep-biep van eindelose seine en uiteindelik vreemde hol stemme hoor. ’n Man wat praat en praat, soms swaar donker musiek wat nou en dan onder ’n suising wegraak. Maar toe Grobbies snags met ’n mes tussen sy kake in ons huis begin leopard crawl, het my ma gesê hy moet skoert. Daar was in elk geval toe reeds ’n nuwe man in haar lewe.

hoofstuk 6: voortekens

Esmeralda Sondagoggend het ek my vriend Justin gebel, maar daar was nie antwoord by sy huis nie en sy selfoon was af. Seker by die moffiekerk saam met Jaco, het ek suur gedink. Tog het ek hoopvol in my Mercedes geklim en na sy huis in ’n sekuriteitskompleks gery. Maar omdat hy nog nie tuis was nie, wou die verdomde sekuriteitsmannetjie met die ewige grin my nie inlaat nie, al was ek al hoeveel keer daar en het hy beslis teen dié tyd my motorregistrasienommer én gesig geken. Moedswillige, magshonger kuttel! Hy doen net sy werk, Esmeralda, het ek my beteuel toe ’n hele reeks vloekwoorde in my opkom. Ek het bedremmeld voor die hek in my kar gesit en wag en myself baie jammer gekry. Hopelik drink Justin nie vandag tee saam met die “kinderkrans” nie, het ek gehoop. Maar hy het eers ’n uur later daar opgedaag. Nadat die sweet én trane my afgeloop het. Darem met ’n propperse swartwoudkoek van Der Zuckerbacker in sy kattebak. Ek het verlig sy blougrys Audi in my truspieëltjie gesien, vinnig die trane en besmeerde maskara gedep met ’n snesie uit my mou en vir hom gewaai. Hy het tot langs my gery en sy ruit afgedraai. “Esmeralda, wat ’n verrassing!” Maar toe sien hy my maskaratrane. “Agge nee, my dier, is iemand dan gisternag dood?” Ek het my neus geblaas. “Nee, inteendeel, iemand is gebore. Ek het geboorte geskenk aan my nuwe roman se armsalige hoofkarakter,” het ek bitter gesê. “Maar dis fantasties, Esmeraldatjie, kom ons vier dit!” Ek het my kop geskud. “Daar’s boggherol om te vier, maar kom ons gesels eerder binne.” Ek het Justin se motor deur die hek gevolg en die sekuriteitswag begluur. Justin het sy huis oopgesluit. “Kom ek maak vir ons ’n lekker pot Ceylon-tee,”

het hy gepaai. “Swart en bitter soos Tracy Chapman.” Justin het met sy teekoppie op die knie op sy rooi seemsleerbank sit en luister na my vreemde vertelling van hoe ek snags beproef en uit die slaap gehou word deur hierdie agterlike vroumens met die krom skouertjies en patetiese houding. Boonop ’n moordenaar. Wat daarop aandring dat haar ellendige lewensverhaal vertel word. “Dat ek, van alle mense, dit moet vertel,” het ek gesê. Ek kon voel hoe my wange van ontsteltenis dril. “Maar jy skryf hygromans!” Justin het aan sy tee gesluk en ’n stukkie swartwoudkoek met sy vurkie geskep. “Presies,” het ek gesnik. “En nou kom spook hierdie onaansienlike trens by my. Elke keer as ek begin skryf aan ’n sekstoneel, kom staan sy agter my tikmasjien met haar arms so gevou en check sy my uit.” Justin se voorkop het gekreukel. Ek het vermoed dat hy eintlik sy lag probeer inhou. Hy het ’n duiwelse uitdrukking gekry. “Miskien moet jy erotiese speurverhale begin skryf, my vriendin. Nancy Drew wat haar soos ’n opperste slet gedra. Miss Maple wat ’n boob job en vuil gedagtes kry. Bennie Griessel wat vir Vusi Ndabeni op sy lessenaar bykom. Mma Precious Ramotswe wat haar kliënte met terterige onderklere verlei.” Hy wou nog voortborduur, maar ek het hom ’n vernietigende kyk gegee. “Haar naam is Sus. Kan jy dit glo, Sús …” het ek wanhopig gesê. Die heldinne in my boeke se name is gewoonlik iets soos Patricia, Chantel, Bianca en Desireé of Jessica. Ek het my neus afgevee en die trane teruggesluk. “Ek’s wraggies te oud en oor die muur om deur ’n skim geïntimideer te word.” Justin het opgestaan. “Kom ek skink vir jou ’n dôra.” “Dis halftien in die oggend!” het ek geprotesteer. “Benjamin sal ’n fit kry. Hy sê hoeka jy hou my op die dopstelsel.” Ys het vertroostend teen kristal geklink. “Benjamin se gat,” het Justin vererg gesê. Die gerusstellende moutgeur van whisky het my laat ontspan. “Dis al weke dat ek niks geskryf kry nie,” het ek gekerm. “Elke keer as ek begin tik, kom lê ander woorde bo-oor dit wat ek geskryf het. Ek’s nie meer in beheer van my eie hande,

my liggaam … my eie kop nie.” Justin het ’n swaar glas op ’n lapservet aangegee. “Dis sowaar die weirdste vorm van writer’s block waarvan ek nog gehoor het, skat,” het hy gesê. Ek het my kop geskud, my kenne het gebewe. “Dis allesbehalwe writer’s block. Die gedagtes stort uit my, ek word deur idees oorval, maar dis die verkeerde bleddie goed.” Ek het ’n groot sluk van die whisky gevat en gevoel hoe dit my verwarm. “Dis háár gedagtes, asof sy my oorgeneem het, besit geneem het van my. Die merrie …” Justin het aan ’n ysblokkie gekou. “Feniks-uitgewers verwag twee boeke van my teen die einde van volgende maand,” het ek geteem. Justin het my glas aangevul en ongemerk op sy horlosie probeer kyk. Maar trane het van voor af oor my wange geloop. “Wat gaan ek vir hulle sê?” Ek het amper ’n hele sny swartwoudkoek in my mond gedruk. “Ek’s gefok, Justin. Ek kan tog nie weer met huise smous nie, jy weet self hoe lyk die eiendomsmark deesdae.” Terwyl Justin ’n boks snesies gaan haal het, het ek gewonder waar ek woorde gaan vind om oor agterlikheid en honger en broekskeur te skryf. Hygromans put oor en oor uit min of meer dieselfde woordeskat: Sy warm tong dwing haar lippe oop, hy kelk sy hande oor haar smagtende borste, haar tepels verhard onder sy soekende vingers, ensovoort, ensovoort. In die laat sewentigs het ek begin met liefdesromans. Ongetemde hart, Lied van verlange, Bruidskat, Wildeperde van Begeertepoort. “Hulle het te diep uit die kelk van die liefde gedrink” is seker die mees gewaagde uiting waarmee ek in daardie tyd as vroueskrywer kon wegkom. Die res is aan die verbeelding oorgelaat. En die verbeelding, nou ja, is seker die sterkste seksdoepa wat daar is, maar niemand weet dit meer nie. In die negentigs, toe pornografie vrylik beskikbaar geraak het in Suid-Afrika, die sensuurraad minder mag gehad het en skrywers – mans én vroue – nie meer doekies omgedraai het met katel-kaskenades nie, het ek my hand eerder ’n ruk aan resepteboeke gewaag. Die kookgees het almal mos oornag gepak. Mense het skielik minder uitgeëet, minder wegneemetes bestel. Gebalanseerde etes in hulle spierwit kombuise, wat vir lank net vir die show daar was, berei.

Die saamstel van resepte was nogal ’n winsgewende besigheid. Ek het ’n hele reeks dekadente resepteboeke die lig laat sien, die resepte vergesel van halfkaalfoto’s van my in ons kombuis. Met net ’n voorskoot aan of ’n vadoek, vatlap, piesangtros of oordadige opskepskottel voor my bors of onderlyf. ’n Ou vlam het aangebied om fotograaf te speel. ’n Paar volksmoeders het galsterig hulle ontevredenheid oor hierdie “wellustige, dik vrou” in koerante en tydskrifte uitgespreek en gesê mens behoort nie onwaardige gedagtes te kry terwyl jy vir jou gesin kook nie. Maar ’n beter bemarker as slegte publisiteit kry jy natuurlik nie – my kookboeke het soos soetkoek verkoop. Een resensent het gejubel: Wees ’n slag ’n hoer in die kombuis en ’n engel in die slaapkamer, nie andersom nie! My resepteboeke het ryk geregte bevat wat geswem het in botter en room. Soetpatats gebak met geroosterde amandels en room. Sjokoladesoufflé berei met ’n halfdosyn eiers en room. Biefstuk gebraai in brandewyn en suurroom. Kaaskoek met mascarpone, roomkaas en room. Vir my het dit doodnatuurlik gekom. Maar toe word ’n redakteur wat aan hoë cholesterol ly, aangestel en word my reeks summier geskrap. Hy het gesê sy are trek skoon noustrop by blote aanskoue van die bestanddele. Dat ek ’n aandeel het aan die hoë voorkoms van hartaanvalle onder wit middeljarige mans. Dat ek eintlik skuldig is aan moord. Ek kon Justin in die kombuis hoor werskaf. Die gesellige reuk van gebraaide spek en roosterbrood het my mond laat water. Ek het ’n mondvol whisky oor my tong laat spoel, gevoel hoe prik my tongpunt en hoe dit behaaglik in my keel afgly. Uit weerwraak het ek toe hygromans begin skryf. As een van die sewe doodsondes my geweier word, sal ek ’n ander probeer. Hopelik raak die ou Parktown prawn van ’n redakteur met sy pasaangeër nie impotent nie. Maar nou het Sus Niemand in my lewe gekom. Ongenooid en onverwags. Tog was daar tekens dat iets aan die kom was, maande terug al. Maar wie glo nog aan voorbodes? Die eerste teken was die spul wit skoenlappertjies wat asof van nêrens een oggend op my tuin toegesak het. In die twaalf jaar wat ek in die huis teen die bult woon, was dit die eerste keer dat ek so iets sien. Die lug was vol daarvan en

oral in die bome en struike en op die grasperk het hulle gesit, en steeds het hulle aangeswerm. ’n Week of wat daarna het die tweede verskynsel gekom. Ek het weer begin menstrueer. Vir die eerste keer in jare, en dit op mý ouderdom. Een oggend was die bloed net daar, die volgende dag weer weg. My ginekoloog kon niks fout vind nie. Hy het my aangekyk asof ek die kluts kwyt is. Of altans, hy het my onderlyf só aangekyk. Want hy is die tipe wat jou vagina aanspreek, nie vir jou nie. Asof dit ’n lewe van sy eie het. Kyk jou nooit in die oë nie, kyk net dáár terwyl hy iets kwytraak soos: “Nou toe, ouvrou, hoe lyk dinge? Nee wat, alles nog piekfyn met jou, sien ek.” Wat sal sy reaksie wees as my vagina die dag terugpraat? het ek al gewonder. In elk geval, toe het die derde ding gebeur. Dingaantjie het een nag droewig aan die tjank gegaan. Lank en aanhoudend. Ek kon hom nie stil kry nie, nie eens met ’n tjoklit nie. Toe hy uiteindelik end kry, het hy rusteloos deur die huis getrap. Benjamin sê dis omdat Plastiektiet se maltesie weer op hitte was, maar Dingaan is mos al lankal gekastreer, hy steur hom tog nie meer aan stuitighede nie. Hierdie drie gebeurtenisse het toe onbenullig, selfs alledaags voorgekom. Maar nou sien ek dit in ’n ander lig. Justin het met ’n skinkbord ingekom. Roereier, spek, kersietamaties en grasuie liggies in botter gebraai. Roosterbrood, vrugte, jogurt en croissants met plaasbotter en konfyt. En die boks Gary Players onder sy arm vasgeknyp. “Eet eers ’n ietsie, dan voel jy sommer stukke beter.” Justin het aan ’n stukkie waatlemoen gepeusel en op die punt van sy stoel gaan sit. Hy het ’n servet op sy skoot platgestryk. “Weet jy wat, Hamman?” “Wat?” het ek tussen ’n hap eier en croissant gevra. “Ek het altyd geweet daar steek meer in jou as hygromans.” Justin het nog ’n dop gegooi. “Ek het geweet jy gaan nog eendag ’n groot bydrae tot die literêre wêreld maak.” Ek het ’n stuk spek heel ingesluk. “Wat’s fout met hygromans?” Justin het ’n suggie gegee. “Op aarde niks, maar jy kan meer doen as dit.”

Ek het ’n broodkorsie met ’n stewige veeg botter in my mond gestop en my opgehys uit die stoel. “En nou?” het Justin gevra en aan ’n druiwekorrel gekou. “Gaan jy vreet en vlieg?” “Ek het Benjamin belowe ek sal vir hom middagete kook.” Ek het my mond aan ’n servet afgevee. Justin het ’n afwysende gebaar gemaak. “Drink eers jou Scotch, skat.” Ná vier whiskies is ek huis toe. Ek het met ’n hoofpyn in die sitkamer gaan lê, ’n klam lappie oor my oë. Daar op my sebravelbank onder Martine se delicious monster-skildery het die ander karakters van Sus se storie vorm aangeneem. Sus se ma, ’n stomp vroutjie met vogtige brakkie-oë – ’n brose mens wat nie die Groot Trek of Groot Griep sou oorleef nie. Maar emosioneel sterk, selfs hard. Sus se reus van ’n pa wat moet buk om by die agterdeur in te kom, wat almal in sy pad met sy bulderende stem en groot hande platvee. Sus se brandsiek broertjies. Oupa Bomskok wat so rukkerig loop. Kaptein, ’n seningrige plaaswerker wat met sy lang bene en ’n deuntjie in sy kop ies oor die werf uithaal. En Sus, Sus wat met haar troppie bokke teen die rantjies klim. Ek kon die bokke se klokke hoor lui, die klippers onder hulle hoefies hoor spat en Sus se skril stem wat hulle aanja: “Roer jou dinges, Bessie, derduiwel!” Ek kon dit so duidelik hoor, ek het opgewonde opgespring en na my studeerkamer gemarsjeer. Maar toe loop ek my in Benjamin vas. “Hallo, my ou Benjie,” het ek blinkoog gegroet, my wange warm. “En as Ma nou so vrolik is?” Hy het my agterdogtig beskou en sy neusvleuels geroer. “Ek gaan ’n onsterflike roman skryf,” het ek gehyg. “Ma’s wragtag weer gedrink.” Sy stem was ’n toon laer. “Dis nog nie eers eenuur nie.” “Nee, my Benjie.” Ek het my kop geskud.

“Moenie vir my lieg nie, asseblief.” Sy stem was sag, sy oë kliphard. “Jy verstaan nie …” het ek gesoebat Maar hy het sy hande afwerend gelig. “Fok voort, Ma,” het hy gepik. “Fok voort.” Ek het die agterdeur hoor klap, sy Hybrid in die oprit gehoor. Ek het die studeerkamerdeur agter my toegetrek. Uitasem voor my lessenaar gaan staan. ’n Geitjie het oor die muur gevlug. Ek het neergeplof, my kop in my hande.

Sus Met Bettie en Floors se hulp het sy elke dag haar ma buitentoe gedra en haar op ’n stoel in die son laat sit. Sus het haar gewys hoe die tamaties dra en die boontjies swel en die patats blom. Sy het ’n kuiken of ’n katjie op haar ma se skoot gesit en gesien hoe daar kleur op haar wange kom. Haar ma het sterker geword. Maar Sus se seer wou nie weggaan nie, haar hart het swaar in haar bors geklop. Steeds het sy moeilik geëet. Haar klere het aan haar gehang. Snags het sy haar kind hoor huil. Sy het in haar slaap begin loop, dan skrik sy wakker in die koue donkerte van die werf. Klappertand en deurmekaar. Die sekelmaan bokant wiegende bloekomtoppe en ’n nonnetjiesuil wat van die dak af roep. Partymaal het Kaptein haar daar gekry waar sy kaalvoet in haar nagrok staan. Dan sê hy: “Nanie Kgopêla, die koue sal jou doodbyt, gaan lê nou.” Eenkeer terwyl sy wasgoed ophang, het sy ’n kind agter ’n nat laken sien staan. Die kind het haar arms uitgesteek en haar handjies teen die wit lap gedruk. Sus kon die pienk van haar handpalms sien, soos deur ’n vlies. Maar toe sy die laken wegruk, was daar niks. Daardie aand het sy weer toegelaat dat Kareltjie haar troos, het sy by hom in die bed geklim. Sy het stilletjies agter sy rug gaan lê en sy warmte gevoel. Hy het omgedraai en aan haar wang geraak. “Toemaar, sussie,” het hy gefluister, “toemaar.” Toe het sy haar lyf teen hom gedruk en gevoel hoe haar hart ligter raak.

Haar pa het haar vir eers uitgelos. Dis ’n vrou by wie hy so gedurig op ’n naburige plaas gaan kuier het, het Sus besef. Haar pa het hom byna elke aand in sy enigste pak en das aangetrek, sy voete gewas voor hy sy skoene aantrek en sy baardstoppels “girts-girts” in ’n emmer warm water op die stoep geskeer. Terwyl hy varklelies langs die rivier pluk, het hy ou deuntjies gefluit waarvan Sus al vergeet het. “Smoke gets in your Eyes” en “Something cool”. Baie aande het Sus tot laat op die stoep gesit en wag dat hy moet huis toe kom, dan het sy gewonder of hierdie ander vrou lekker ruik, en of sy haar hare kartel en lipstiffie dra. En of sy mooi is soos die meisies in die tydskrifte. Maar dit het nie gehou nie, die weduwee het blykbaar ’n ander kêrel met geld gekry en is kort daarna met hom getroud. Toe het haar pa meer begin drink, met sy plat botteltjie brandewyn saam met sy Springbok-sigarette in sy binnesak. Sy neus rooi en sy oë pofferig. Sy stappie soos dié van ’n spruitkrap. Die boerdery het hy verwaarloos, byna alles is aan Kaptein oorgelaat.

Esmeralda Elke keer wanneer ek Benjamin se vertroue wen, neuk ek op. Ek het spinnerakke teen my knieë gevoel en vererg onder die lessenaar ingekyk. Maak Letta dan nooit hier skoon nie! Ek het ’n trui wat oor my stoel gehang het, gebruik as stoflap, die klewerige drade weggevee. Fokfokfokfokfokfok, het ek blitsig op my swart Olivetti getik. Die ou tikmasjien het oudergewoonte geprotesteer deur steeks vas te haak. Ek tik steeds my hygromans op dié ou Olivetti, nie net omdat ek rekenaars wantrou nie – een het inderdaad al ’n hele manuskrip laat verdwyn – maar ook omdat ek beter op ’n tikmasjien vry. Boonop hoef ek my nie oor beurtkrag of diefstal te bekommer nie. Wie sal ’n 1940’s-tikmasjien wil steel? Wanneer ek klaar is met ’n roman, tik Justin dit vir my oor op sy rekenaar. Hy kry ’n deel van my tantième vir die woordverwerking, taalversorging en die bietjie redigering wat hy doen. Hy het ook uitstekende idees, veral oor die

bedtonele in my verhale. Dis nie aldag maklik om in Afrikaans te kafoefel nie, veral as jy self lanklaas ’n meevallertjie gehad het. Nie dat ek kla nie, ek is maar te dankbaar vir die plesiertjies wat al onverwags na my kant toe gekom het. Al was dit jare gelede. Ek het die papier uit die tikmasjien geruk, dit opgefrommel en in die snippermandjie gegooi. Benjamin het soveel opgekropte woede teenoor my. Hy sal my seker tot in ewigheid blameer omdat hy sonder ’n pa moes grootword. Soms maar sonder ’n ma ook, want toe hy hoërskool toe is, was ek nooit meer daar vir hom nie. Dit het in daardie stadium finansieel maar bars met ons gegaan, en ek moes behoorlik inspring om kop bo water te hou. Bedags was ek haarkapper, saans kelnerin by ’n steakhouse en snags het ek geskryf. Benjamin het smiddae ná skool by ’n leë huis aangekom; ek het hom nooit met ’n bord warm kos ingewag nie. Hy moes maar self sy bord oorskietkos opwarm. Of roereier op die gasstofie gaarmaak. Ek kon nie meer rugbywedstryde en atletiekbyeenkomste of skoolkonserte bywoon nie. Oor naweke het ek beskuit en koeksisters en handtertjies gebak. Of konfyt gekook. Here, oor hoeveel skottels deeg en potte konfyt het ek nie gesweet nie. Eers in ’n bouvallige woonstel in Arcadia, toe in die huisie in Hercules. Iedere appelkoos aan daardie vier boompies langs die wasgoeddraad in die agtererf het konfyt geword. Elke somer was daar oorlog tussen my en die muisvoëls. Sodat Benjie darem na ’n goeie laerskool kon gaan, na die beste hoërskool, universiteit toe. Vir wat? Waarvoor het ek eelte en blase en pynlike spatare en chroniese rugpyn opgedoen? Sodat my enigste kind sy lyf moffie kan hou en ruikertjies en rangskikkings vir Menlopark-mammies kan maak. In daardie twee of drie jaar wat ek amper nooit by die huis was nie, was Benjamin boonop gedurig in die een of ander moeilikheid. Lekkergoed en comics by ’n winkel gesteel. Verhouding met ’n onderwyseres gehad. Selfs een nag in Villieria se polisieselle aangehou oor ’n afloerdery. Elke keer moes ek gaan mooipraat en sjokoladekoek bak en borgtog betaal. Baie dae gevoel ek gaan voor ’n bus inloop. Ek het ’n nuwe pak papier oopgeskeur en ’n vel in my tikmasjien ingedraai. Die geur van skoon papier en ’n nuwe tikmasjienlint het my kalmeer. Ek bestel die

koollinte ten duurste van Italië, want daar word tikmasjiene blykbaar nog in die hof gebruik. Ek het stof van die tikmasjientoetse afgevee. Justin sê dis net ’n kwessie van tyd voor Benjamin uit die kas klim. Hy sê Martine, die girlfriendjie wat Benjamin in Sunnyside aanhou, is net ’n rookskerm. “It takes one to know one,” sê Justin. “Mans is soos spaghetti, skat, hulle’s almal straight tot hulle nat word.” Maar ek steur my nie aan Justin se kakpraatjies nie, al moet ek erken dis maar ’n vreemde meisietjie dié van Benjamin. Met haar blouswart hare en verskeie ringe en blink goed deur haar gesig, selfs in haar ken. Maar sy is darem nie heeltemal onaardig nie, kan vreeslik mooi skilder. Het groot agting en bewondering vir my lyf as kunsobjek. Martine gee ook deeltyds kunsgeskiedenis by ’n privaat skool en speel saksofoon. Nie jazz soos ek dit ken nie, eksperimentele goed wat jou teen die mure uitdryf. Ek het al uit ordentlikheid saamgegaan na een van haar konserte, omdat Benjamin my gevra het. In so ’n piepklein teatertjie in die middestad. Dit was ook die eerste keer dat ek Martine se ouers ontmoet het. Gawe mense, bietjie konserwatief. Die ma te veel van ’n pienk mammie na my sin. Dan was daar ’n ouer suster en ’n vriendin van Martine en twee vreemdelinge. Ook maar goed daar was nie meer mense nie, want my lyf het byna die hele gehoorsaaltjie gevul. Here, toe begin Martine en haar orkes speel. Die saksofoon het soos ’n katoolse ding geblêr en Martine se smal lyfie het saam met die klanke geknik en geruk. Die pianis het omtrent halflyf in die klavier geklim en die snare gepluk; die arme klavier onwelvoeglik aangerand. Die tromspeler het die tromme met sy elmboë bespeel, toe die tromstokkies daaroor gerol en uiteindelik vier of vyf stokkies in ’n vadoek rondgeskud. Heeltyd het Benjamin my dopgehou, seker gekyk dat ek my gedra en nie stilletjies lag nie, want ek wóú. Sommer hardop. Maar al die ander gesigte in die halfdonkerte was doodernstig. Martine se pa het selfs probeer maat hou met sy kop, al was daar hoegenaamd nie ’n ritme om van te praat nie. Martine se ma het ’n traan afgevee, maar ek weet nie of dit uit moedeloosheid, trots of pyn was nie. Want ek het ’n vreeslike kramp in my bors gekry. Sulke musiek kan ’n mens se gesondheid lelik knou. Ná die konsert het ek teësinnig een van Martine se CD’s gekoop. Slaapdief, was die titel. Met een van Martine se sketse daarop, ’n helder gloeilampie wat bokant ’n enkelbedjie in ’n karig

gemeubileerde kamertjie hang. Miskien kan ek eendag die CD gebruik om Plastiektiet mee te martel, het ek gedink. Haar aan ’n stoel vasbind, oorfone op die kop. Om haar terug te kry vir al die kere wat haar histeriese maltese poedel my uit die slaap gehou het. Ek is nog nie weer na een van Martine se konserte nie; ek bleddiewil sorg dat ek altyd ’n verskoning gereed het – ’n brugaand saam met my vriendinne, my en Justin se onthaalklub, Dingaan se diabetes, die kerk se bingobraai, ’n kloppende hoofpyn. Eenkeer toe ek by Martine se verjaardagete ’n skeut of twee te veel whisky ingehad het, het ek Martine se ma trompop geloop en gevra wat sy regtig van haar dogter se komposisies dink. Die vrou het so ’n bietjie ongemaklik rondgeskuif en toe tussen stywe pienk lippe gesê: “Ek verstaan nie aldag haar werk nie, mevrou Hamman, ek verstaan ook nie aldag my kind nie. Maar ek weet haar musiek maak haar gelukkig, en dis al wat belangrik is.” Ou trut, het ek gedink, moet sy haar so heilig hou, met haar clichéagtige ou antwoordjies? Maar toe besef ek dat daar waarheid in steek. Dis al wat die meeste ouers vir hulle kinders wil hê. Dis al wat ék vir my kind wil hê, dat hy net gelukkig moet wees. En Martine maak Benjamin gelukkig, dit weet ek. En hel, al lyk sy soms soos ’n opgewarmde kadawer, of soos Frankenstein se bruid, sy is honderd keer beter as Benjamin se eksverloofde, Elzette. Die ma van Benjamin se kind. My arme Benjie het hom mos vier jaar gelede vasgenaai.

Benjamin Die dog whisperer was skaars uit my ma se lewe en uit my gestel, toe maak Patrick Ford sy verskyning. ’n Vrymesselaar. En ’n cross-dresser. Maar dit het ons eers later uitgevind. Jy kon hom altyd deur ’n ring trek en aanvanklik was hy ’n regte larnie. Hoflik en vriendelik, geklee in die beste pak klere en skoene. So charming soos die dood. ’n Tandarts van beroep. Altyd regop, altyd betyds by die voordeur met ’n bos blomme vir my ma en ’n speelding vir my. ’n Chemiestelletjie of Scalextric of Lego. Ook die vreemde bruin tassie onder sy arm. “Daar’s darem nog een jintelman in Pretoria oor,” het my ma in haar noppies gesê. Sy het Patrick ontmoet toe sy een oggend sy hare in die salon gesny het.

Daardie aand het hy ons tuinhekkie oopgestoot. Ek het my in ’n ander bloedgroep geskrik toe hierdie raaf met ons tuinpaadjie afstap, sy jaspunte soos vlerke agter hom aan. Hy het my voor die venster sien staan en sy hoed gelig. “Naand, Benjamin.” Asof ons mekaar al jare lank ken. Sy stem vreemd en bietjie gekunsteld, soos ’n akteur uit ’n stokou Afrikaanse movie. Soos Siegfried Mynhardt of iemand. Daar het ’n snaakse reuk aan Patrick gekleef, dit het my al daardie eerste aand opgeval. Soeterig. Maar ook iets stowwerigs en mufs soos die rooi fluweelgordyne in ons laerskool se skoolsaal. “Mister Ford!” het my ma verras uitgeroep. “Hoe het u geweet ek woon hier?” Daar was baie geheimsinnigheid rondom Patrick. Wanneer my ma teenoor Patrick gekla het van honde wat ons snags pla, was die probleem teen die volgende aand opgelos. Die honde skoonveld. Of as sy by Patrick gehuil het oor haar baas wat haar by die salon verskree het, was die baas twee dae daarna die ene senuagtige vriendelikheid. Handewringend en verskonend: “Esmeralda, you’re welcome to take the afternoon off, dear.” Altans, so het my ma graag vertel. Maar Patrick Ford se eintlike aantrekkingskrag het vir haar gelê in die geheimsinnige plat tassie wat hy pal by hom gehad het. Waar Patrick ook al in ons huis gesit of gestaan het, was die tassie. Op sy skoot of tussen sy voete of onder sy harige hand op die tafel. Ek vermoed die tassie is selfs saam met hulle bed toe. “Hy’s ’n musikant, Benjie,” het my ma in haar skik gesê. “Dis seker ’n klarinet of dwarsfluit wat hy in daai koffertjie dra.” Maar Patrick het nooit die instrument wat die tassie bevat het, bespeel nie. Ons is ook nooit na ’n musiekuitvoering genooi nie, al het Patrick elke aand klokslag om nege met die tassie die nag ingestap. Om kwart voor nege het ons rooi telefoon uit die gang gelui, dan het Patrick met sy hand oor die mondstuk gemompel, daarna het hy ons gegroet en die voordeur oopgemaak. Om presies negeuur het ’n swart kar voor die huis geluier en het Patrick se jaspante tot in die kar gewapper. “Hy werk vir die geheime diens, Benjie,” het my ma later gesê. “Dis ’n groot geweer in daai tassie, sê ek jou nou.”

Een aand toe Patrick die foon antwoord en hy sy rug vir ’n oomblik op die tassie draai, het ek dit probeer oopknip, maar dit was gesluit. Toe Patrick voordeur toe stap, kon my ma nie meer haar nuuskierigheid bedwing nie en het sy gevra: “My spokie, ek wil nou nie pushy wees nie, maar wat is in daai tassie van jou?” Hy het ons met ’n stywe glimlaggie deurgekyk. “Ons ken mekaar darem seker lank genoeg dat julle mag weet,” het hy gesê. “Ek is ’n Freemason.” My ma se gesig het gedrop van teleurstelling en ontnugtering. Sy het alle belangstelling verloor en hom ’n paar dae later afgesê. Omtrent vier maande daarna het een van Justin se boyfriends Patrick se foto uit ons kombuisasblik gevis toe hy na ’n groentemessie gesoek het wat saam met aartappelskille in die blik beland het. “Maar dis mos Doris Day!” het hy verras uitgeroep. Justin het die foto waaraan ’n skil geklou het by hom gevat. “Well, I never!” het Justin gegil. Patrick Ford het snags as Doris Day in ’n gay-nagklub opgetree. In die tassie was ’n blonde pruik, sykouse, ’n paar klopdansskoene, ’n opgestopte bra en ’n blink rok. Of so het ek jare daarna gescheme. Ek en my ma het vir lank nog lekker daaroor gelag, want ons kon ons voorstel hoe Patrick met sy kraaibene klopdanse doen terwyl hy “Que sera, sera” sing.

hoofstuk 7: keldervrou

Sus Sus hou die geraamtetjie versigtig vas en sing die wiegelied wat haar ma altyd vir haar gesing het. Dieselfde liedjie wat Sus later vir haar jongste boetie, Bennie, gesing het: “Slaap, Pikaninie, ons vee’s in die kraal – almal ons skapies en bokkies …” Sophia is haar naam. Hierdie enetjie met die wipneusie en aarbeimondjie. Haar tweede kind. Sophia beteken wysheid, dit weet Sus. Sy het dit in Die Huisgenoot raakgelees. Dit was ’n reisartikel oor Turkye en dit het gegaan oor ’n baie ou kerk in Istanboel, bekend as die Hagia Sophia – die “Heilige Wysheid”. ’n Groot kerk met ’n koepel van egte goud. Die naam het haar bekoor en sy het besluit só sal hierdie kind heet. Hierdie kind wat nooit sal oud word nie, wat nooit sal klaarmaak met die dinge van ’n kind nie. Wat nie swaar of seer hoef te kry of gespot sal word nie. Wat die heilige wysheid van onskuld in haar skedel dra. Wysheid wat nie bederf word deur ervaring nie. Die oerwysheid van miere en swaeltjies, van instink en oorlewing, sonder pyn en teleurstelling en vrees wat afstomp. Vry van ouderdom en die wette van swaartekrag. Haar slim kind wat ten volle ken, wat die raaisel in die spieël kon ontrafel. Haar stil, soet kind. Sus sit haar weer in die skooltassie en knip dit toe. “Slaap nou, Sofie,” fluister sy. Sy staan op, beweeg na die deur, maar sy raak bewus van ’n teenwoordigheid. Sy voel dit aan soos bewolktheid. Soos wanneer sy vroegoggend nog toe-oë in die kooi lê en sy die grys betrokkenheid kan voel, voor sy gesien het hoe die weer buite lyk. Sus weet dis die vrou wat onder die granaatbosse teen die skuinstetjie begrawe gelê het, die een wat sy soms in haar kop kan hoor. Dis nie dat sy regtig haar stem kan hoor nie, maar Sus weet sy roep na haar. Soos sy ook al haar ma in haar kop hoor praat het, as sy só na Sus kyk. Sus kan die vrou ook ruik. Die peperagtige geur van angeliere en ridderspore.

Ook iets bitters, soos medisyne. Dis nie die vrou se spook wat hier dwaal nie, dis ’n oorblyfsel van haar tyd, van haar geskiedenis wat nog hier in die kelder saam met haar bondeltjie briewe en foto’s en gediggies agtergebly het. Dit maak Sus nie bang nie. Buitendien verkies sy die geselskap van dooies. Dooies stel nie eise nie, hulle veroordeel nie, is nie venynig nie. Hulle wil net onthou word. Floors het die graf ontdek toe sy rugbybal teen die bultjie onder die granaatheining ingerol het. Snaakse plek vir ’n graf, het hy gedink – so eenkant. Seker ’n kaffergraf, want daar’s dan nie eens ’n grafsteen met ’n naam op nie. Hy het hulle almal geroep om te kom kyk. Vir Sus en haar pa en Bennie en Org en Kareltjie. Ook die volk het uit hulle strooise gepeul. Hulle het onder die swaar granaattakke ingebuk; die granate het suurderig vrot geruik, want dit was teen die einde van die seisoen. Org het die afgebreekte grafsteen ’n entjie verder tussen onkruid sien lê. Hy het bietjie spoeg op die mosserige sandsteen gesmeer. Catherine Elizabeth Mountain, het daarop gestaan. 1868–1910. Dit is die vrou wat sy al op foto’s in die kelder gesien het, het Sus besef. Dié vrou is die een wat die bondeltjie briewe en rympies en foto’s in die kelder versteek het, in ’n sigaarboksie met ’n dowwe rooi lint vasgebind. Maar Sus het vir niemand daarvan vertel nie. Van die klompie foto’s met die strak vrou met die snaakse fisantverehoed en lang donker romp wat tot op die grond hang, en haar wit valletjiesbloes met pofmoue wat onder haar ken met ’n borsspeld vasgesteek is. Of van die stukkies afgesnyde hare, die ring met die rooi steen, vergeelde tande en bruin Beecham-medisynebotteltjies en foto’s van slapende kinders, alles in die sigaarboksie gepak. Dis Sus se geheim wat sy in ’n opening in die keldermuur ontdek het. En die vrou wou hê Sus moet die pakkie daar kry, want toe Sus eendag haar kop teen die muur stamp, het die boksie “doems” in ’n wolk stof uitgeval. Niemand weet ook van die woorde en versies wat die vrou op verskillende plekke in die sagte keldermuur uitgekrap het nie. Sus het dit gesien toe sy nog haar flits saamgevat het, maar deesdae lees sy dit met haar vingers: Because I could not stop for Death, He kindly stopped for me, staan op die muur agter die bank. Op die stuk muur onder die kelderdeur staan: me when I am gone away, gone far away into the silent land; when you can no more hold me by the

hand. Dis asof die vrou met hierdie woorde afskeid neem, elke keer wanneer Sus die valdeurtjie oopmaak om uit te gaan, en die lig op die letters val. Sus weet nie presies wat hierdie woorde beteken nie, maar dit gee haar ’n snaakse gevoel wat tussen tevredenheid en hartseer lê, wat haar gelyktydig bang maak en troos, ’n gevoel wat sy ook gekry het toe sy eendag lank gelede deur ’n prenteboek in hulle skoolbibliotekie geblaai het. Daar was ’n skildery van ’n vrou in ’n lang rok wat op haar rug tussen blomme op ’n rivier gedryf het, handpalms na bo. Sus het twee weke lank elke pouse na die prent gaan kyk en snags in haar bed gelê, so met haar polse na bo gedraai, hande oop. Die keldervrou het ook ’n boodskap agter hulle perdestal gelaat, in groot skewe letters op die muur uitgekrap. Madwoman lives here. Met ’n datum – 1898. Of dalk was dit nie sy wat dit daar met ’n spyker of glasskerf of klip in die sandsteen uitgekrap het nie. Miskien het iemand haar só probeer koggel, dalk haar haatlike man. Maar dit was tog háár manier van doen, hoe sy gesê het wat ’n mens nie mag sê nie. Dit is hoe sy gesorg het dat mense van haar weet, hoe sy haarself ’n stem gegee het. Of dalk het sy net met haarself gespot. Vroeër jare sou kuiermense daardie drie woorde duidelik gesien het, want die hoofhek was glo vanmelewe aan die perdestalle se kant. Op ’n helder dag sou gaste dit van hulle perdekarre af kon sien. “Ek soek g’n Engelse grafte op my werf nie,” het Sus se pa gegrom toe hy die graf onder die granaatheining gesien het. “Loop kry ’n pik en graaf en haal uit die vroumens en gaan spit haar in die begraafplaas teen die pad in.” Die begraafplaas langs die pad is waar die Engelse soldate begrawe lê. Captain Patrick Spencer en lieutenant Philip Steven Chapman en sergeant Jack Lennox en private Lewis Brandon Smythe en Percy Brown en James Thomson. As brave men they fought, as heroes they died, staan op een van die grafstene, en op ’n ander: Sweet chariot, coming for to carry me home. Die soldate het dié stukkie grond tussen die bloekombome met ’n klomp Boerekinders gedeel. Sowat sewentig kinders wat in kampe omgekom het. Rye en rye geelwit graffies, die meeste naamloos. Sodat die verdomde Kakies tot in ewigheid kan sien wat hulle aangevang het, sê haar pa. Sus en Kaptein het eendag daar verby gestap toe Sus vra: “Wat doen al daai spietkops in die bome langs die kerkhoffie, Kaptein?”

Kaptein wou nie kyk nie, hy het sy kop weggedraai en sag gesê: “Dis nie spietkops nie, Nanie Kgopêla, dis die soldate wat nie kan rus nie.” Floors en Org moes die graf onder die granaatbos oopmaak; die werkers het botweg geweier. “Moet haar nie pla nie,” het Sus gesmeek, “laat haar tog met rus.” “Jy’t gehoor wat Pa sê,” het Floors gesê terwyl sy graaf in die grond gehap het. “Maar sy doen niemand kwaad nie,” het sy aangehou. “Jy’s in my pad,” het Floors haar afgejak en met ’n sakdoek sweet van sy gesig gevee. Dit was ’n moeilike plek om te grawe, so teen ’n steilte, en klipperig. Boonop moes Floors en Org koes-koes onder die granate werk. Kaptein het eenkant staan en kyk. Sus kon sien wat hy dink, dat hy gevoel het hulle respekteer nie die dooies nie, maar hy het van beter geweet as om kommentaar te lewer. Floors het sy hemp uitgetrek, sweet het wit in sy okselhare gekoek. Org se voete was bloederig van granaatsap. Eindelik het Floors se graaf teen die kis gestuit. Hy en Org het al om die kis gegrawe en grond van die deksel geskraap. Die granaatwortels het in bleek vingers om die kis geklou, maar Floors het dit met sy graaf gekap. Dit het taai gebloei en sy broek bruinerig gevlek. Sus kon die wortels ruik, die skerp, vrankerige geur daarvan. Floors en Org het die kis uitgelig. “Gaan kry Pa se bakkie dat ons die ding kan laai,” het Floors oor sy skouer na Kareltjie geroep. Floors het die grafsteen met moeite teen die bult uitgerol. Hy en Org en Kareltjie moes die kis met rieme daar uitsleep. “Lig hom, lig!” Floors was heeltemal uitasem. “Nee, wag.” Sus het nader gestaan. “Maak eers oop die kis.” Floors het hard deur sy mond asemgehaal. “Is jy nou heeltemal laf?” Maar Sus het die koevoet gaan haal. “Maak oop,” het sy beveel. “Dis moeilikheid soek,” het Kaptein probeer keer.

“Jy’s van jou kop af, Sus,” het Floors gesê. “Dis net ’n klompie bene,” het sy haar vererg. “’n Geraamte.” Kareltjie het die koevoet by haar gevat, Kareltjie wat haar altyd wou behaag. Hy het die yster onder die deksel gedruk; die hout het gesplinter. Toe het die deksel met ’n knars afgespring. Maar binne-in was nie ’n geraamte nie. Floors het sy asem skerp ingetrek. In die kis het die keldervrou gelê, byna onaangeraak deur tyd. Haar rooi hare het in vlegseltjies om haar kop gelê, met wit linte vasgebind. Haar vel het soos leer styf oor haar skedel getrek. Mond effens oop, asof sy iets uitroep. ’n Geluidlose gil. Haar lippe het van haar tande weggetrek. Haar delikate hande het oor haar maag gelê, haar naels ongewoon lank en geel. Deur haar skraal vingers was ’n stringetjie gebedskrale gevleg. “Dis gif wat so maak,” het Kaptein gesê. “Dis gif wat haar so bewaar het.” Hy het nader gestaan. “Of lood.” Hy het vooroor gebuk. “Maar lood laat jou hare uitval en hierdie vrou het ’n behoorlike bos hare.” Sus het langs die kis gehurk. “Kyk haar rok, hoe mooi – die fynste kantwerk.” Sy het daaraan geraak. “En haar oorkrabbetjies … en haar oprygstewels. Sulke klein voetjies!” “Moenie vat nie, Sus,” het Kaptein gewaarsku. “Hoekom het sy so ’n snaakse dun middeltjie?” het Kareltjie gevra. “Sy lyk skoon gebreklik.” “Dis oor sy haar met walvisbaardkorsette moes inbind. Ek het al so ’n baleintjieslyfie in die kelder …” Sus het haar woorde gesluk, sy wou nie hê haar boeties moet in die kelder gaan krap nie. “Kom nou weg daar,” het Floors geblaf. Sus het opgestaan en vinnig ’n paar blou vilette langs die huis gaan pluk en dit in die vrou se hande gedruk. Sy het een van die laaste granate van ’n tak getrek, een wat al oopgebars het, en dit in die vrou se skoot gelê. “Rus nou,” het sy gefluister voor Floors die deksel toegedruk het.

Esmeralda Die duiwel verskyn in bedrieglike gedaantes aan die mensdom, het ek besef toe ek Benjamin se eksverloofde, Elzette, leer ken het. In die onstuimige jaar van onse Heer 2006 het die bose hom as ’n beeldskone meisie voorgedoen. Het hy in Elzette Faber gemanifesteer en by my voordeur ingestap. Op my banke gesit en in my seun se bed geslaap. Hierdie stuurs, humorlose vrou wat nooit haar mond aan rooivleis of nagereg gesit het nie, het my laat smag na ’n vergange tyd van gereëlde huwelike. ’n Tyd toe ouers ’n vrugbare, joviale lewensmaat met vol heupe en geil boude op die naaste dorp vir hul seun kon gaan uitkies. ’n Gewillige maagd met ’n ronde gesig en guitige laggie in ruil vir ’n troppie varke. ’n Lewenslustige jongvrou wat rats en singend van kombuistafel na oond na opwasbak beweeg. Wat haar mollige arms en huis wyd oopmaak vir haar skoonmense en gaste en vreemdelinge en ruik na appeltert en kaneel. Wat nie haar knieë in die slaapkamer toeknyp nie, maar haar man in liefde en wellus geredelik teen haar knus lyf sal aandruk. En net so geredelik kinders sal voortbring. Maar ek moes amper twee jaar lank vaskyk in hierdie uitgeteerde verskynsel met die pikante tiete langs Benjamin aan die etenstafel wat net aan gestoomde vis en groente en slaai gepeusel het. Wat ook haar happies gekoude brood ongemerk in ’n servet uitgespoeg en dit op haar skoot gehou het tot ons afgedek het. My honde het meer as een keer die bewyse uit die asblik gaan krap. Sy was mooi, vrek mooi. Regte perdebylyfie. En slim. Alles wat ek nooit was nie. Dis ’n mite, het ek snags droewig voor my tikmasjien gedink, dat ’n man sy ma in ’n vrou soek. Elzette was ’n geoktrooieerde rekenmeester by ’n groot internasionale maatskappy en het ’n kleinhuisie vol geld verdien. Sy het ook uit ’n welvarende familie gekom – ou geld. Sy was dus onbeïndruk en onaangeraak deur die aangeplakte weelde in my huis teen die bult, nie soos Benjamin se vorige meisies nie. Elzette het alles in my huis met ’n ironiese glimlaggie beskou. My sebravelsitkamerbank, my Wetherlys-koffietafel, my wynrooi organdiegordyne met die oordadige tossels. En natuurlik die koperbak met kunspapawers daarin gerangskik. Toe Elzette met haar lang, gladgeskeerde bene daar verbyloop, het

ek gemerk hoe haar neusvleuels effens rek, asof sy pas in vars hondestront getrap het. Net by die Walter Battiss het sy ’n oomblik goedkeurend vasgesteek. “My father is a keen collector of Battiss’s work,” het sy opgemerk. Sy het dikwels, tot my irritasie, na Engels oorgeslaan. Glo omdat sy in ’n Engelse hoërskool was, al is albei haar ouers Afrikaans. “Hy sal graag dié enetjie wil sien,” het sy met ’n Engelse aksent gesê en haar goed versorgde vingers deur haar perfekte kapsel getrek. Fyn vingers wat nog nooit aan skottelgoedwater of tuingrond geraak het nie. Op daardie oomblik het Elzette ontstellend baie na een van my hygromankarakters gelyk: fyn neusie, vol mond, wakker bruin oë, kuiltjie in die wang, gladde donker hare. “Miskien bied hy jou ’n goeie klompie hiervoor aan,” het Elzette smalend bygevoeg. Oor my dooie dik liggaam, het ek gedink en met stywe kiewe na haar geglimlag. Elzette het nie van my skotties gehou nie, ’n duidelike teken dat mens haar nie kon vertrou nie, het ek, helaas, te laat besef. Ek moes haar tóé al my huis en my seun belet het, maar mens vertrou mos maar selde jou instink. Elzette het altyd eers die banke en stoele skoongevee voor sy gaan sit het. Sy het nie eens aan die honde geraak nie. Die reuntjie, Dingaan, het in elk geval onder die bed gaan wegkruip wanneer hy Elzette se silwer BMW voor in die straat gehoor het. Naderhand het ek geweet – as Dingaan skielik verdwyn, is Elzette op pad. Dan het my keel skoon toegetrek. Elzette het geruik na Bulgari en verwaandheid. Nie na roosmaryn en innemendheid nie. Haar lyf was te bruin en haar seldsame glimlag te wit. Vreemd hoe persoonlikheid skoonheid naand verwring. Elzette het aanvanklik duur geskenke aangedra. Parfuum en kristalvase en langsteelrose. Maar wanneer sy die keurig toegedraaide pakkies aan my oorhandig het, kon ek die afkeer in haar oë sien. ’n Amperse walging wanneer sy my met ’n geforseerde glimlaggie ongemerk op en af gekyk het. Haar aanraking was slangagtig koud. Later het Elzette openlik spottend na my oor die eetkamertafel gekyk. Elzette met haar ysere selfbeheersing en uitdagende tiete. Ek met my paar hangkanne wat my aan ’n derde porsie brandewynpoeding met vla vergryp. Natuurlik het ek dit ter wille van Benjamin probeer miskyk; hy het dan so in sy skik gelyk. Hy

kon nie sy geluk glo dat so ’n skone wese haar lewe met hom wou deel nie. Nie dat Benjamin onaansienlik is nie, maar hy het die tipe aantreklikheid wat nie dadelik raakgesien word nie. Wat jou eers opval wanneer jy sy sensitiwiteit leer ken. Ek het hard probeer om Elzette se guns te wen. Ek het minder flambojant en stylvoller probeer aantrek, minder sequins en meer katoen. Stemmiger probeer optree en sagter gepraat. Ek het van die kunspapawers en tossels ontslae geraak. Ek het Elzette vir middagete by die beste restaurante genooi, haar teater toe geneem en vir haar ’n duur granaatsteenhangertjie gekoop. Minder probeer eet, gesonder gekook. Net skelm gedrink. Selfs Elzette se ouers een Saterdagmiddag vir koffie genooi. Tot my verbasing, doodgoeie mense wat hartlik weggelê het aan die pavlova en Jodetert. Wat effens verleë gebieg het dat hulle hul enigste dogter tog so ’n bietjie bederf het. Maar hoe dan anders met so ’n mooi en talentvolle en boonop eiesinnige kind? Ek het oorkant hulle op my sebravelbank gesit en gewonder waarom Elzette nie haar ma se gesellige neus en haar pa se bulderende manier van lag geërf het nie. Hoe is dit moontlik dat dié twee minsame mense oorsprong kon gee aan hierdie klein kak?

Sus Die rooikopvrou wat Floors en Org onder die granaatbos uitgegrawe het, het nie na Sus geluister nie. Sy het nie tot rus gekom nie. Selfs toe sy saam met die Tommies in die kerkhoffie langs die pad ingespit is, het sy bly dwaal. “Let me out, let me out!” kerm sy in Sus se kop. Sy loop siedend deur die kelder, hamer teen die mure, stamp aan die deurtjie. “Bastard!” tier sy. Dis haar man wat sy so vloek, weet Sus. Die man wat op baie van die foto’s langs haar staan, met sy krulsnor en brilletjie, strepiespak en sakhorlosie, sy dun mond en harde oë, sy hand op ’n Sint Bernardhond se rug. In die agtergrond ’n bediende wat ’n verspotte sambreeltjie oor hom hou. Dis hy wat haar gedurigdeur hier in die kelder kom toesluit het, en haar stadig maar seker vergiftig het. Iedere dag ’n knypie wolwegif in haar middagtee.

“Care for some tea, dear?” En elke dag bewe haar hande meer wanneer sy die fyn wit koppie aanvat, die warm bitterheid proe wat haar ’n rukkie troos. Elke keer vererger haar hoofpyn, die maagkrampe en naarheid, word haar gal swarter, haar waansin feller. Of was daar tog ongewoon baie lood in die drinkwater? Sus se pa moes glo al die waterpype in hulle huis vervang. Die ou loodpype was erg geroes en aangepak toe hulle destyds die plaas gekoop het, het hy vertel. Toe die plaas se naam nog Nostalgia was. En lood kan mens mal maak. Of miskien was dit die gif in haar medisyne. Vroeër jare het mense mos bietjies arseen teen sifilis gebruik, so sê Kaptein. Ook as skoonheidsmiddel – destyds was dit glo hoogmode om bleek en broos soos ’n teringlyer te lyk. Die rooikopvrou huil soos ’n kind op haar arms teen die muur. “Why do this to me, Thomas?” Sus het al bloedvlekke teen die muur gesien. ’n Roesbruin handafdruk. Sus gaan sit weer teen die koue muur agter die bank. Sy haal die sigaarboksie uit sy wegsteekplek en vou een van die vergeelde briewe oop. Sy kan vaagweg die ink op die papier uitmaak, maar dis te donker in die kelder om die rukkerige handskrif te lees. Dis nie vir haar nodig om die brief te lees nie, sy weet wat daarin staan, so dikwels het sy dit al gesien. Boonop het die vrou haar pen so hard op die papier gedruk, Sus kan die letters aan die agterkant van die brief soos blindeskrif lees. Dit is die enigste brief wat die keldervrou self geskryf het; die res van die briewe wat met die rooi lint vasgebind is, kom van haar suster uit Engeland. Hierdie brief het die vrou nooit klaar geskryf nie. Dit is nooit gepos nie. Dit was haar laaste brief:

12 October 1910

My dear Margaret

Forgive me my wretched handwriting, but I have been banished to the cellar yet again and am writing in the dim light of the lamp. My Mister Mountain fears I

am capable of burning down the house and perhaps he is right. He believes I am a danger to myself and to our child. But it is he who will hunt me down and mount my head on the wall with his collection of other stuffed animals. (Forgive me my frivolousness, even though I know you take pleasure in it!) Down here in the dungeon I can at least hear myself think and I can get my hands on “his lordship’s” best wines, of course. His precious bottles of Chablis and Château de Marsannay. Yesterday I poured myself a glass of Château d’ Yquem. It had the colour of amber and tasted like honey. I drank to you, to England and to death. Also to life: How bitter, and yet, how sweet it can be. My eyesight is increasingly failing me and the spectacles you so kindly sent me offer very little help. The shaking and nosebleeds have also worsened and I fear so have my mental condition. Indeed, my world is getting darker in so many ways. I find myself walking through the valley of the shadow of death, but your encouraging letters, my dear sister, light up my heart and the last bit of my path. Do not allow these gloomy words to distress you though, my dear Margie, for I am looking forward to enter the Enchanted Garden at last. The silent garden with the sweet smell of stocks, gardenias and roses, this garden I so often walk in my dreams. Sleep has become my only consolation. I am longingly waiting on our Lady of Comion to appear and take me away. I fear death no more. I know how desperately you always wanted me to return to our beloved Dorset, with its mist and rolling hills. But I have to ask you this: Don’t have my remains sent back to England, for I have learned to love this country and its people. Allow me to rest in this harsh but giving earth I have come to cherish and trust. This red earth that accepted and nourished me. I beg this of you, my dear sister … Onder aan die brief is daar ’n rooibruin spatsel wat die ink laat klad het. ’n Vingermerk. Sus snuffel aan die dun papier. Sy wens sy kon die blomtuin ruik waaroor die vrou geskryf het, maar sy ruik stof.

Esmeralda Elzette het Benjamin stadig maar seker teen my opgesteek. Wanneer ek in die

gang aangekom het, kon ek duidelik ’n getjie-tjie uit die kombuis of woonkamer hoor. Totdat ek daar instap, dan is albei skielik stil. Elzette bleek en kamtig ontsteld, Benjamin met ’n vyandige kyk in sy oë. Benjamin se vriende het begin huis toe bel en wou weet hoekom sy selfoon knaend af is, en hoekom hy so skaars is. Waarom hy hulle dan vermy. Al die gevaartekens was daar en dit het die wyfiedier in my laat opstaan. Ek het geweet ek moet ingryp en my kind beskerm, my moederliggaam soos ’n skans oor hom hou. Maar Benjamin was nooit meer alleen dat ek met hom kon praat nie. Nie eens by die blommewinkel nie. Daar was altyd kliënte of personeel om hom. Of sý was daar. Met haar snyerspakkies en spykerhakke en spottende glimlag. Knaend soos ’n balbyter. Waarom is ouers se hande so afgekap as hulle wéét hulle kind maak ’n fout wat hom die res van sy lewe sal agtervolg? het ek dikwels in daardie tyd en ’n paar keer daarna gewonder. Wonder ek nou nog. Ek het gedink om met Elzette by haar werk te gaan praat, haar op ’n diplomatiese manier te probeer oortuig om my kind te los. Of hom ten minste net met meer genade te behandel. Maar hierdie vrou was slimmer as ek, en wreder. Dit het ek maar te goed geweet. Meer berekenend en slinks. Bowendien het ek gevoel dis nie my plek nie. Benjamin was ’n volwasse man van sewe en twintig en het in elk geval nog altyd gemaak nes hy wil. Dis hoe ek hom al die jare bederf het om te kompenseer vir vroeër jare se armoede. En vir die feit dat hy sonder ’n pa moes grootword. Hy is gewoond daaraan om te kry wat hy wil hê. Ek het ook besef dat hier groter magte aan die werk is waarmee ek nie kon meeding nie. Die magte van liefde en seks. En ja, Benjamin het Elzette werklik liefgehad. Ek het geweet my kind gaan seerkry, maar ek het nie geweet dat ek ook sou seerkry nie. Een Sondagmiddag toe Elzette weer so vermakerig oor die tafel na my staar, het ek breekpunt bereik. Dalk was dit die drie glase sjerrie wat ek voor ete gedrink het. Of miskien was dit die “Scena loca” uit Lucia di Lammermoor wat in die agtergrond gespeel het. Ek het my mes en vurk neergesmyt, opskepskottels het geratel. Behalwe Maria Callas se stem uit die sitkamer, was dit opeens grafstil. “Wat kyk jy my so, wát is jou storie met my?” het ek gevra. Elzette het in trane uitgebars, haar kop wanhopig op Benjamin se bors. Hy het haar beskermend vasgehou, sy oë vol haat. “Ek weet baie goed met watse

speletjies Ma besig is,” het hy tussen bleek lippe uitgekry. “Hoe Ma al maande lank vir Elzette probeer intimideer en haar afdreig.” Ek het die bloed agter my oë voel klop, my mond het klankloos oop en toe gegaan. “Ek weet hoe Ma haar afkraak, hoe Ma haar met oproepe by die werk teister, dat Ma haar vertel dat sy nie goed genoeg is vir my nie!” Hy het opgestaan, die are in sy nek het gebult. Elzette het opgekyk na hom, haar oë twee smartlike poele en haar stem ’n fluistering. “Los dit tog nou, Ben, ek’s oukei.” “En dan sal sy wraggies elke keer vir Ma opkom.” Sy stoel het omgeval. “Wag net so bietjie, my seuntjie …” het ek probeer wal gooi, maar Benjamin het met sy wysvinger teen my bors gedruk. “Benjamin, asseblief,” het Elzette swakkies gesoebat, die kuiltjie in haar keel het geklop. ’n Briljante aktrise, het ek deur die gesuis in my kop en Maria Callas se smekende stem gedink. Elzette sou sweerlik vir Meryl Streep ’n go gee. “Let’s face it, Ma, Ma is jaloers op haar.” Benjamin was rooi tot onder sy kraag. “Dit sal die dag wees!” het ek tot verhaal gekom, maar dit was te laat. Benjamin het sy motorsleutels en baadjie gegryp en by die voordeur uitgestorm. Elzette agterna. Toe draai Elzette meteens om, haar hande op haar skerp heupe, ’n seëvierende uitdrukking in haar donkerbruin oë. “Ek sal hom stadig maar seker verslind en hom dan uitspoeg. Dan eers mag jy hom kry.” Haar een wenkbrou het gelig. “Then you can pick up the pieces.” Ek het soos blits die kristalvaas op die tafeltjie langs my gegryp en dit na Elzette geslinger. Dit het haar teen die agterbeen getref en toe aan stukke gespat. Elzette het met ’n uitgerekte gil by die deur uit verdwyn. Ek is van aanranding aangekla en met ’n interdik verbied om enige kontak met Benjamin of Elzette te maak. Hy het sy goed kom haal toe ek een oggend by Justin gaan huil het. Drie maande later kom Benjamin se beste vriend, Albert, laat een aand met ’n blouoog by my huis aan. Ek het reeds my slaapklere aangehad. “En nou, Albertie?” het ek gevra en my japon stywer om my getrek.

Albert het verwese op ’n kombuisstoel gaan sit en oor sy lip gelek wat ook geswel was. “Ek was by Elzette se woonstel.” Ek het die noodhulptassie oopgeknip. “Toe slaan sy jou. Ek moes dit geweet het, die merrieperd!” Albert het sy asem ingetrek toe ek die watte met ontsmettingsmiddel teen sy oog druk. “Nee, Tannie.” Hy het sy kop geskud. “Dit was Benjamin.” Ek het die stukkie watte verskrik laat val en toe vertel Albert hoe Elzette hom al ’n paar keer probeer verlei het. Hoe sy op sy skoot kom sit as Benjamin die vertrek verlaat of teen hom skuur of voor hom in ’n miniromp buk wanneer sy die skinkbord op die koffietafel neersit. ’n Keer selfs die deur in haar onderklere oopgemaak. “En dit was maar moeilik vir my, Tannie, want Elzette is … is baie sexy, maar Benjamin is tog my beste pel,” het hy gestamel. “Toe’s daar vanaand ’n paartie by haar plek en toe ek badkamer toe gaan, druk sy my teen die gangmuur en sit my hand in haar bloes.” Sy ore het rooi geword. “Toe kom Benjamin op julle af?” het ek geraai. Albert het geknik en kop onderstebo vertel hoe Benjamin hom eers geslaan en toe beskuldig het dat hy wat Albert is, al vir maande by Elzette aanlê en hoe siek en sat hy vir sy vriende is wat haar nie kan uitlos nie. Ek het heen en weer deur die kombuis geloop. “Maar dis nie al nie, Tannie,” het Albert gesê. Ek het in my spore vasgesteek. Terwyl Albert sy rooibostee gedrink het, het hy vertel dat Elzette vir Benjamin verneuk. Met haar baas. Eintlik van die begin af. Albert het dit vir ’n feit geweet, want hy ken ’n ou wat vir dieselfde firma as Elzette werk en op ’n oorsese kongres het dié ou met sy eie twee oë gesien hoe Elzette en haar baas nie hulle hande van mekaar kon afhou nie. “Maar hoekom het jy nie vir Benjamin daarvan gesê nie, Albert?” het ek wanhopig gevra, my koffie al yskoud. Albert het vinnig opgekyk. “Ek het, Tannie, maar hy’t natuurlik gedink dis ’n scheme van my kant om haar vir myself te kry.”

Ek het by Albert aan die kombuistafel gaan sit en gewag dat hy verder moet vertel, maar hy het net kopskuddend na sy koppie gestaar. “Is daar nog iets wat ek moet weet?” het ek naderhand gevra. Hy het stadig geknik en toe vertel dat Benjamin en Elzette verloof geraak het en dat Elzette vir Benjamin soos ’n gevangene in die woonstel aanhou. “Hy mag nêrens meer sonder haar gaan nie, nie eers gim toe nie, Tannie.” Ek het opgestaan en in die koskas na iets te ete gaan soek. Enigiets. Ek het ’n pakkie tennisbeskuitjies oopgeskeur en begin kou, toe ’n pakkie jelliepoeier op my handpalm uitgegooi en opgelek, my hand in die ontbytgraan gedruk en dit in my keel afgegooi. “Hy mag darem werk toe, maar as hy saam met ons wil gaan rugby kyk of fietsry of wat ook al, dreig sy met selfmoord. Of dat sy hom gaan los.” Albert se oë het my deur die kombuis gevolg. Ek het by die yskas gebuk en ’n stuk kaaskoek verorber, toe ’n stuk koue vleis, daarna ’n bottel agurkies getakel. “Ons moet iets doen, Tannie, hom help, voor dit te laat is.” Die volgende dag het ek ’n privaat speurder gehuur. Hy sou alles in sy vermoë doen om inligting oor Elzette in die hande te kry, het hy belowe. Een van sy ouens kry om haar en haar baas te agtervolg, foto’s te neem en fone te tap. Maar ná twee weke was my geduld op. Ek het vroegoggend ’n bossie wit tulpe langs die pad gekoop en na Elzette se luukse woonstelblok in Waterkloof gery. Toe ’n inwoner by die gebou se sekuriteitshek uitry, het ek ingeglip en Elzette se woonstelnommer op ’n naamlys in die voorportaal gekry. Ek het die klokkie gelui. Omdat Benjamin ’n laatslaper is, het ek geweet Elzette sou die deur oopmaak.

Sus Sus vou die brief toe, bêre dit in die sigaarboksie. Sy druk ’n paar stukkies papier waarop rympies geskryf is in haar roksak. Ook die foto’tjies van die mooi slapende kinders in hulle wit kantrokke en leerskoentjies. Selfs die seuntjies het rokke aan. Of matrooshoedjies en -hempies.

Êrens in die donker hoor sy die rooikopvrou se rou snikke. Sus sing die tweede versie van die “Pikaninie-wiegelied”. Partymaal kalmeer dit die keldervrou, en kom sy tot bedaring wanneer sy Sus se vreemde lied hoor. “Slaap, Pikaninie, die ou bobbejaan, ken mos vir jou vantevore. As jy nie slaap, kan jy seker wees, man, byt hy jou neus af en ore. Doe-doe, doe-doe …” Die vrou staan en luister met haar nat gesig gekantel, ’n rilling trek deur haar lyf. Sus haal drie van die fyn glasfiguurtjies uit wat die vrou saam met die briewe in die muuropening gebêre het, ’n bont hoenderhaantjie, ’n swart kat, ’n swaan. Sy skud dit uit die stowwerige stukkies papier waarin dit toegevou is. Sus nies. Sy pak dit op ’n krat uit, in ’n ry. Die vrou sug, haar buitelyne vervaag, net die wit van haar rok is sigbaar. Partymaal verbeel Sus haar die halfskemer vertrek waar die keldervrou vir die eerste keer haar kop verloor het. “A bout of madness,” soos die briewe uit Engeland dit noem. Sus sien haar voor die vuurherd in hulle voorvertrek sit, die sitkamer vol opgestopte voëls en aapskedeltjies, vlakvark- en koedoekoppe met dooie glasoë teen die muur, motgevrete luiperd- en sebravelle en voëlneste op ’n tafeltjie wat van ’n harige olifantpoot gemaak is. Die vrou se lyf ruk, trane loop oor haar wange tot in haar nek, haar bleek gesig vertrek. Waaroor sou sy huil? Haar eensaamheid en verlange, haar kind se dood. Sir Thomas Mountain wat haar nie meer liefhet nie, wat haar nie verstaan nie. Die oorlog wat om hulle woed? Die dood van daardie Engelse brulpaddakoningin wat in die briewe “our beloved Queen Mother” genoem word? Die een in wie se naam duisende Boerekinders en -vroue in kampe dood is. Of is dit bloot die donkerte waarmee die keldervrou gebore is? Die onsigbare gewig wat sy bene om jou krul, wat immer by jou is, jou skaduwee swarter maak as dié van ander mense. Wat Sus ook ken. Daardie donkerte in jou wat straatlampe laat uitdoof wanneer jy daaronder stap. Dit waarna die keldervrou se suster in briewe verwys as “your inclination to melancholy”: My baby sister, you’ve always been Mummy’s little Wednesday’s child. Forever so full of woe and longing for something and someone you didn’t even know. But believe me, dearest Cathy, when you hold your first child, this longing will and your Mister Mountain will adore you once again …

Sus sien hoe die keldervrou aan die stringetjie pêrels om haar nek ruk, hoe die snoer breek en die pêrels oor die vloer spat, inrol onder die stoel waarop sy sit, onder die sofa en skryftafeltjie. Die vrou smyt die stukkie naaldwerk waarmee sy besig was in die vuur, stroop ornamentjies van die kaggelrak en gooi die skryftafel om. Ruk boeke uit die boekrak en strooi dit oor die vloer. Dit gebeur geluidloos. Sus kan nie haar krete hoor nie, maar sy sien haar mond trek. Haar man kom in en gryp haar arms vas, maar sy het skielike krag. Sy stamp hom dat hy steier teen die sofa. Sy pluk bondels hare uit haar kop en krap haarself in die nek. Hy kom orent en klap haar. Sy staan verbaas teen die venster, haar hande teen haar vlekkerige wange, hare uitgepluis om haar kop. Asof sy nie weet waar sy is nie. Waarom het sy nie tóé weggegaan nie, wonder Sus, as sy dan so ongelukkig was? In baie van die briewe smeek die keldervrou se suster haar tog om huis toe te kom. I beg you Catherine, to return to England at once. You are not safe … I cannot even imagine your distress about the child you have lost, but please heed my advice and come home … In London you will receive the best possible treatment for your condition … Why, my dear sister, when I dream of you of late, is your skin so pale and your eyes empty? Time and time again I see you coming through the mist in Dorset, your hair full of earth and apple blossom, but when I touch you, you disappear into the fog and I wake up crying … Die rooikopvrou hou nie net in die kelder nie, Sus het haar al elders op die werf raakgeloop. Agter die perdestalle, in die fyntuin tussen vingerhoedblomme en leeubekkies. ’n Paar keer onverwags by die rivier. Sus het haar al betrap waar sy in haar snaakse onderklere swem. Valletjiespofbroek wat tot by haar knieë kom, gesmokte lyfie met klein-klein beenknopies om die moue. Met hare wat aan haar roeserige skouers klou. Soms met ’n koddige baaikappie wat vir ’n oomblik bly dryf wanneer sy onder die water verdwyn. Sy swem tussen waterlelies en biesies en dryf op haar rug. Meestal kan Sus haar nie duidelik sien nie. Gewoonlik sien sy net haar vorm soos ’n nabeeld, wanneer mens jou oë teen sonlig toemaak en steeds die buitelyne kan sien van die ding waarna jy gekyk het. Partymaal sien Sus haar tussen roosbome waar sy staan en skilder, haar hare opgebind. Sy buk oor die

esel en neurie “Greensleeves”. Daar is verf teen haar wang en ’n kwas in haar mond. Sus het twee van haar skilderye in die kelder gekry. Snaakse ongeraamde dowwe prentjies met te veel verf. Kolletjiesrig en gesmeer asof jy deur ’n nat venster daarna kyk. Een wat lyk na roosbome met kappertjies tussenin. Die ander, as jy mooi kyk, van blou waterlelies op ’n dam. Soms hoor Sus hoe die keldervrou lag, hoe sy “My darling Clementine” met haar diep stem sing, net so effens van noot af. Sus voel die lae klanke in haar maag en dit bekoor haar soos die klavier in hulle skoolsaal. Die vals klavier met die geel klawers waarop juffrou Basson “Môre, Oompie, môre, Tannie” en “My liewe kokkenennetjie” gespeel het. Dan sing die kinders met wiegende koppe, selfs Duiwelskloof se brandsiekkinders wat Maandagoggende met opening omgekap het van die honger. Die een ná die ander het hulle mos so onder gebed uit die rye geval. Jy moes net keer of hulle neuk bo-oor jou. Betsie Dekker met haar skewe ruggie wat altyd haar pollie staan en krap het. Dina Claassen met haar matraskop en gebarste hakskene. En Sarel de Lange met sy sere en gesig vol droë snotstrepe. “Doem!” val een sy kop oop, ’n ander slaan neer oor ’n tas. Dan beveel die prinsipaal, ou Lamprecht met die pruimsopsnor en kaal kop: “Juffrou Spies, gaan kry die soep en brood, ’n kar kan nie sonder petrol loop nie.” Hier teen Donderdag lyk Duiwelskloof se kinders beter, kry hulle weer ’n kleurtjie, want juffrou Basson se klavier laat jou vergeet van koue en hongerte. Maar kom Maandag, dan is Betsie en Dina en Sarel weer vaal van honger en ellende, slaan hulle maar weer neer. Later het Dina Claassen so rittelend begin loop, met haar kop wat aanhoudend ruk. Sint Vitusdans, het die skooldokter gesê. Senuweesiekte. Van die kinders het haar gespot, pouses langs haar geloop en sulke spastiese bewegings gemaak, en gelag. Ná een vakansie het Dina nie teruggekom skool toe nie. Sus druk die sigaarboksie terug in die opening van die keldermuur. Die keldervrou met die rooi hare het nou heeltemal verdwyn, asof sy soos wasem in die krummelrige mure getrek het.

Esmeralda Toe Elzette die deur oopsluit, het ek haar uit die pad geloop en op die wit leerbank in die woonvertrek gaan sit. Vir ’n oomblik was Elzette sprakeloos en het ek my kans waargeneem. “Ek kom in vrede, Elzette,” het ek gesê en die bossie tulpe uitgehou. “Ek weet wit is jou geliefkoosde kleur.” “Hoe durf jy?” Elzette het in rooi vlekke uitgeslaan, op haar bors en in haar nek. “Ek het nie gekom om moeilikheid te maak nie,” het ek sag gesê. “Ek het jou net iets kom vra.” Elzette het ’n telefoon onder die oggendkoerant uitgehaal. “Jy het twee minute voor ek sekuriteit bel.” Sy het haar hare geskud, lippe bloedloos opmekaar gedruk. Ek het die blomme op die koffietafel se glasblad neergelê. “Ten spyte van ons verskille is ek bereid om jou te aanvaar, ter wille van Benjamin.” Die woorde het uit my droë keel geskraap. Ek was skielik ontsettend dors. En benoud. Asof die sitkamermure my vasdruk. Elzette het my met ’n Mona Lisa-glimlaggie dopgehou. My binneste het gebewe. “Ons hoef nie van mekaar te hou nie, maar vir Benjie se part kan ons ten minste oor die weg probeer kom.” Elzette het my met koue oë aangekyk. “Al wat ek vra, Elzette, is om deel van my kind se lewe te wees, moet my dit asseblief nie ontsê nie,” het ek gepleit. Ek was bang dat ek voor hierdie uitgeslape vrou sou huil en my weerloos sou maak. Elzette het haar kop geskud. “Not possible,” het sy gesê. “Ek deel hom met niemand nie. Veral nie met jou nie.” My kneukels het wit om my handsak gevat. “Hoekom Benjamin, Elzette, hoekom mý seun?” Elzette het helder gelag, haar kop agteroor. “Want ek kan.” “Maar hy is al wat ek het en jy weet dit.” My asem het gejaag, droë speeksel het om my mond geklou. “Jy kan enigiemand kry, waarom dan my Benjamin?”

Elzette het by die vleuelklavier gaan sit en haar naels bekyk. “Ek is moeg vir al die sharks. Selfs ’n feeks soos ek het behoefte aan ’n goeie man.” Sy het een van die klawers op die klavier gedruk, die klank het dissonant in die vertrek gehang. “Dalk veral ’n feeks soos ek.” “Om wat mee te maak, Elzette?” het ek hees uitgekry. Sy het haar skouers opgetrek. “Net wat ek wil.” Sy het met haar hare gespeel, dit om en om haar vinger gedraai. “Maar jy’s nie vir hom lief nie,” het ek moedeloos gesê. Elzette se mooi oë het in myne gebrand. “Jy het hom nie lief nie,” het ek herhaal. “Wat weet jy nogal van liefde af?” het Elzette bitsig gevra. Ek het na die vertrek om my gekyk. Die roerende ongebleikte linne voor die oop vensters, terracottateëls op die vloer, Japannese vaas met varkore op die eetkamertafel, die swart-en-wit geraamde foto’s teen die oorkantste muur. “Miskien nie veel nie, maar ek weet liefde is nie op selfsug of hebsug of besitlikheid en veral nie op ontrouheid gebaseer nie.” Elzette het verkleur. “Ek weet van jou en jou baas, Elzette,” het ek toe ferm gesê. Elzette het opgespring en na die foon gegryp. “Ek het foto’s,” het ek blitsvinnig gelieg. Die telefoon het dawerend uit Elzette se hand op die klavier geval. “Dit bewys niks,” het sy gesis. Die klavier se klank het stadig weggesterf. “Nie net foto’s nie,” het ek voortgegaan. “Ook opnames van jou en jou baas in hotelkamers.” Elzette het gegrinnik. “Jou seun is so stupid, so naïef, dink jy regtig hy gaan jou vir een oomblik glo?” Sy het haar arms gevou. “Hy sal dink dis weer een van jou baie tricks om van my ontslae te raak.” Ek het opgestaan. “Daar’s net te veel bewyse, Elzette,” het ek met ’n sug gesê.

“Selfoonrekords. Ooggetuies.” Elzette se gesig het vertrek. “Wie gee jou in elk geval die reg om in my privaat lewe te krap?” Ek het dreigend nader gegaan. “Benjamin is mý seun.” Ek het Elzette teen die klavier vasgekeer. “Verstaan jy dit of moet ek dit in Engels herhaal?” Elzette het kamtig ongeërg geglimlag, maar haar oë het uitkoms gesoek. “Wel, niemand kan my kwalik neem vir wat ek gedoen het nie, nie met ’n vrotsige vryer soos jou seun nie.” Ek het my lip gebyt en my handsak oor my skouer gegooi. Elzette het verbleek sodat haar donker oë nog donkerder vertoon het. “Wat het jy nog … uitgevind?” Ek het haar betekenisvol aangestaar en toe deur toe beweeg, maar Elzette het my aan die arm gevat. “Moet dít net nie vir hom sê nie,” het sy dringend gefluister. “Wat mag my ma nie aan my sê nie, Elzette?” het Benjamin skielik uit die eetkamerdeur gevra. Nie ek of Elzette het dit opgemerk nie, maar hy het later gesê hy het toe al omtrent vyf minute in die deur gestaan. Sy kaal bolyf so bleek, so maer en weerloos dat ek hom teen my wou vasdruk. Die lyf van ’n heilige op ’n pynbank, het ek gedink. Maar ek het omgedraai en uitgestap. Toe ek by die hysbak op die grondverdieping uitklim, het my selfoon gelui. Dit was die privaat speurder. “Jammer ons het jou so laat wag,” het hy gesê, “maar dit was die wag werd, dit verseker ek jou.” Die privaat speurder se span het uitgevind dat Elzette Faber ’n taamlike som geld verduister het by die firma waar sy leerlingklerk was. Haar baas het haar ná vier maande uitgevang, maar omdat hy as getroude man ’n affair met haar gehad het, het hy die saak laat vaar. “Elzette is ’n aangenome kind,” het Van Zyl se stem oor die foon gekraak. “Die kind van ’n sestienjarige ongehude moeder. Haar biologiese vader is op die oomblik in die gevangenis.”

Ek het onder pers jakarandas teruggery huis toe en gewonder wat Elzette van Benjamin wou weerhou. Die feit dat sy geld gesteel het, of dat sy aangeneem is? Die jakarandabloeisels het onder my motorbande geknetter. Ek het in my truspieëltjie gesien hoe my verlore seun agter my aanry. Sy oë rooi gehuil. Toemaar, het ek gedink, dit sal ook verbygaan. Jy sal weer heel word, weer liefkry. Maar Benjamin het stukkend gebly. Elzette was swanger met sy kind, met my kleinkind. Vaderskaptoetse het dit later bewys. Maar kort ná die kind se geboorte is Elzette Australië toe. Benjamin kan sy dogtertjie een maal ’n jaar in Melbourne sien. Ek het haar nog nooit gesien nie. Elzette het toe tog gekry wat sy van Benjamin wou hê.

Sus Toe Sus buk om die glasfiguurtjies op te tel, druk haar borste gevoelig teen haar bene. Die hoenderhaantjie val uit haar hand en breek flenters op die keldervloer. Sy vat-vat aan haar borste, voel die seer swelsel en sy wéét. Sy hou haar kop vas, wil skree. Maar haar stem bly steek in haar keel. Sy stamp die kelderdeurtjie oop, druk haar op in die verblindende lig van die voorkamer, en begin hardloop. By die agterdeur uit, deur die laning bloekombome agter die huis. Sy struikel oor haar romp, hardloop tot by die dennebos waar sy haar op die naaldebed neergooi. Haar hande gryp bondels daarvan, druk dit teen haar gesig. Haar gekerm klink deur die bome, soos ’n dier in ’n strik. Sy voel iets teen haar heup. Iemand se hand, of net haar romp wat effens druk? Miskien die hond wat haar kom soek het? Sy is te bang om haar oë oop te maak. Die aanraking is sag en warm. Daar is ’n asemhaling, baie lig. Dalk verbeel sy haar, maar sy hoor iets wegstap oor die dennenaalde. Amper onhoorbaar. Die geritsel van ’n lang rok. En sy ruik kwepers, die peperagtige geur van angeliere. Sus hoor ’n vrouestem wat saggies neurie. “Mary, mother of us, where is your relief?” Sy wag doodstil. Het sy dit regtig gehoor? Of onthou sy dit uit ’n brief wat sy gelees het? Eindelik kom Sus regop, haar gesig vol slym en blare en grond. ’n Vreemde kalmte kom oor haar wat haar laat opstaan, haar bene laat beweeg, haar laat huis toe stap waar sy haar dagtake hervat.

Sy sal aangaan soos die vorige kere. Vloere skrop, klere stryk en varke slag. Tot die geboortepyne kom en sy soos ’n dier haar kleintjie in die veld gaan werp. Dan sal sy haar kind aan die rivier gee, aan die water wat alles wegspoel. Al die vuil en haat en skaamte. Dit wat haar pa aan haar doen. Wat sy aan Kareltjie doen. Dan sal net sy en die kurpers en geelbekke en die waterslang daarvan weet.

Benjamin Ná die cross-dresser was dit Schalk Scheepers. Professionele grootwildjagter en poephol. My ma het hom in ’n kroeg raakgedrink. Toe sy een Vrydagaand saam met twee meisies van die haarsalon met gin & tonics by die kroegtoonbank sit, het ou Schalk haar al in sy visier gehad. Of so het hy graag vertel. Al het hy daardie aand eers ’n potjie snoeker saam met vriende gespeel. En ’n bottel Klipdrift gepolish. “Jou ma was loshande een van die mooiste cherries in daai bar,” het hy later vir my gesê. “Ek kon ook sommer sien sy’s klas en nie ’n los girl nie.” Maar dis nie wat ek gehoor het nie. By die kafee en slaghuis van ons buurt het sy as die “Opperhoer van Hercules” bekend gestaan. Mense het gepraat. En ongemaklik stil geraak wanneer ek instap om brood of vleis te koop. Maar wanneer ek buite op my fiets klim, kon ek soms die fluistergesprekke hoor. Van daai skarlakenvrou van Dertiende Laan wat nie haar bene kan toehou nie. En haar arme skandekind wat so sonder ’n pa moet grootword. Later, toe my hoërskoolpelle kom kuier het, het my ma met hulle geflirt. Openlik. Sy het soos ’n walm cheap parfuum om hulle gehang. Met haar snowwashed denim en kort toppie wat haar pens laat uithang het. En haar plat perm. Terwyl sy Cream soda floats maak. Mutton dressed as lamb. Ek was so embarrassed. Maar Schalk Scheepers het haar blykbaar anders gesien. Daardie aand van hulle ontmoeting in die kroeg het hy glo op my ma afgestap en gesê: “Schalk Scheepers, jagter van mooi bokkies, bly te kenne.” Dit was seker die laaste keer dat hy meer as twee woorde met haar gepraat het, want Schalk was ’n man van min woorde. Hy het min gesê en baie gedrink. Met sy brandewyn-en- Coke voor

hom op die kombuistafel en ’n gerekte Koos Doep-tape in die kassetspeler op die vensterbank, terwyl hy in die niet staar en dronkverdriet kry. Partykeer het hy so hard gehuil dat ek skaars my huiswerk gedoen kon kry. “My lewe is ’n fokkop, Esmeralda,” het hy in sy glas Klippies gegrens. “’n Meesterlike fokkop.” Maar ons diepvries in die garage was altyd vol vleis. Koedoe of rooibok of blesbok. Die waskamer het van hoek tot kant vol biltong gehang. Eers het ek geweier om saam te eet aan die wildsvleis. Ek kon die beeld van die mooi dier met die horings onder ’n bloederige seil agterop Schalk se bakkie nie uit my kop kry nie. Maar daar was niks anders om te eet nie en die hongerte het my snags uit die slaap begin hou. Ons het naderhand pitsere gekry, ek en my ma. Glo van al die suur vleis. Of miskien van te veel vleis en te min vrugte en groente. Dalk sommer van ellende. Want Schalk Scheepers het ons lewe vergal. Wanneer hy oor sy dronkverdriet gekom het, het hy aggressief geraak en my ma rondgestamp. En my gedreig. “Vir wat noem jy my nie ‘pappa’ nie, hè?” het Schalk gedurig skoor gesoek. “Ek’s dan so goed vir julle.” “Want Oom is nie my pa nie,” het ek gesê terwyl ek hom reg in die oë kyk. Ek het geweet ek mag nie vrees wys nie. Schalk het sy wysvinger amper in my oog gedruk. “Weet jy wat’s jou probleem, mannetjie?” Sy brandewynasem in my gesig. “Jy dink ek’s nie goed genoeg vir jou nie. Maar laat ek jou nou vandag ’n ding vertel …” Al wou my hart uit my keel spring, het ek nie ’n oog geknip nie. “Oom is nie goed genoeg nie, nie vir my of my ma nie.” Waar ek die moed vandaan gekry het, weet ek tot vandag toe nie. Schalk het hard gelag. “Wag maar, jy sal nog so lekker lê en slaap dan’s ou Schalkie op jou. Jy sal dit nie sien kom nie, ou maat.” Ek het amper ’n maand lank saam met die hond in my ma se Mazda gaan slaap. Maar toe stel Schalk voor ek moet saam met hom gaan jag. Om ’n man van my te maak. Toe my ma daarvan hoor, het sy om die een of ander rede heeltemal geflip en Schalk weggejaag. Ek het haar nog nooit so woedend gesien nie. Sy het Schalk aan die lapelle beetgekry en hom by die voordeur uitgemaneuver.

Maar Schalk het nie so maklik bes gegee nie. Hy het weke in sy bakkie in die straat voor ons huis gesit met ’n verkyker en ’n boks KFC. Toe ek een middag van die skool af kom en die geur van Kentucky in ons huis kry, het ek geweet Schalk wag vir my en vir my ma êrens in die skemer huis. Ek het my skoolsak net so in die portaaltjie laat val en na die bure toe gehardloop. Hulle het die polisie gebel en Schalk is in hegtenis geneem en uiteindelik vir inbraak en poging tot moord aangekla, want hy het glo met ’n jaggeweer op my bed gesit en wag. Sy verweer was dat hy homself wou doodmaak. Op die ou end is hy vir net ’n paar maande tronk toe. Maar toe Schalk uit die tronk kom, was daar ’n nog groter, frisser en aggressiewer man in my ma se lewe. En in haar bed. Die blokman met die beenmeel in sy sidies.

hoofstuk 8: magnolia

Esmeralda Die duiwel is ’n vrou en haar naam is Elzette, het ek gedink en ’n langbeenspinnekop op my lessenaar doodgeklap. Asof dit Benjamin se eksverloofde was wat met haar dun bene oor die tafelblad geskarrel het. Maar toe ek die koekseltjie bene aan my rooi kaftan afvee, het ek skuldig gevoel. Oor hierdie dierasie wat ek so, sonder om eens te dink, vermorsel het. Arme ou Lelik wat nog vrolik muskiete kon jag. Benjamin sê juis klein diertjies soos spinnekoppe, bye, skoenlappers en paddas begin verdwyn en dat dit tot groot ekologiese krisisse kan lei. Ag, my arme sagmoedige Benjamin wat letterlik nie eens ’n vlieg kan seermaak nie. Selfs vlieë speel ’n onontbeerlike rol in die natuur, sê hy, en muskiete. Hulle hou die wêreld se bevolkingsgroei in toom. Volgens hom is daar in elk geval geen groter parasiet as die mens nie. Die menslike spesie wat net van die aarde vat en nooit ’n kriesel teruggee nie. Wat uiteindelik die planeet se ondergang sal bewerkstellig met sy onophoudelike geplunder en misbruik van natuurlike hulpbronne. Sonder om hoegenaamd ag te slaan op die gevaartekens: aardverhitting, oorstromings, siektes en peste. Soms praat hy my so bang, ek gaan stroop sommer die yskas. ’n Halwe brood met grondboontjiebotter of twee liter roomys met sjokoladesous teen die angs. Benjamin sê oor minder as veertig jaar sal daar nie meer genoeg water vir almal op aarde wees nie. Toekomstige oorloë, vertel hy, sal nie oor grondbesit of olie of goud gaan nie, maar oor water. Verskriklike oorloë, sê hy. Soos niemand al ooit gesien het nie. “Ag, dan drink ons maar whisky,” spot ek dan, maar wanneer Benjamin my sonder ’n sweem van ’n glimlag aankyk, sê ek: “Moet tog nie so pessimisties wees nie, my ou Benjie.”

Maar hy ruk hom op: “Dis nie pessimisme nie, Ma, dis feite.” Benjamin neem homself en die lewe heeltemal te ernstig op. Hy herwin ook mos alles wat voorkom: papier, plastiek en natuurlik my Johnny Walker-bottels. Eers het Benjamin elke Woensdag ons asbliksakke soos ’n rondloperhond oopgeskeur, net voor die aslorrie ons vullis kom laai het – om die glasbottels en papier uit te sif. Dit het my die horries gegee, want ou Plastiektiet het altyd op haar balkon staan en kyk hoe Benjamin soos ’n boemelaar in sy paisleypajamabroek deur die buurt se swartsakke gaan. Nou staan my kombuis vol vuilgoedblikke waarin onderskeidelik glas, plastiek, karton en blikkies gegooi word. Dan moet ék weekliks die spulletjie na ’n depot buite die stad karwei. Benjamin kry die obsessie en ek moet werk maak daarvan. So gaan dit. Maar as dit eers gedoen is, voel ek goed. En lig. Kompleet asof ek al kaalgat in die hemelpoorte staan. Ek moet ook sorg dat groenteskille en teesakkies en eierboksies hulle weg vind komposhoop toe. ’n Helse klomp moeite. Tog gee dit my plesier om te sien hoe die afval tot ryk donker kompos vermolm, en om dit dan uiteindelik in die grond in te werk – ek en Disco Mpya en die erdwurms. Al is dit in Benjamin se inheemse tuin wat ek verpes. Benjamin dring daarop aan om net inheems te plant omdat dit glo water bespaar. Broodbome, vygies, gousblom, vlamlelies, erikas, vuurpyle, katstert, de lot. Toe ek maar weer sien, word my blomkwepers en inkalelies en bougainvillea en lamsore vervang met dié spul afgesaagde inheemse plante. Nie dat ek nie waardering het vir goed uit eie bodem nie, dit ís mooi as die clivias en varkore en agapante die dag blom. Dis net dat ek ook behoefte het aan iets eksoties. Toe Benjamin op ’n keer vir twee maande saam met Martine oorsee was, het ek my kans waargeneem en die agtertuin ingevaar. Ek en Disco het amper die hele tyd wat Benjamin weg was die agtertuin bewerk. Geskoffel en gespit en bemes en geplant. ’n Boog bloureën. Outydse teerose in die sonnigste hoek. Tussenin vingerhoedblomme, pronkertjies en dahlias. In die stukkie suurgrond langs die swembad asaleas, japonikas en katjiepiering. Krismisrose aan die suidekant. En op elke hoek van die vierkantige tuintjie, ’n magnolia. Langs die huis aan die noordekant ’n kruietuintjie met tiemie, roosmaryn, laventel, basilie en salie. Met sy terugkoms het Benjamin tot my verbasing nie ’n woord gesê nie. Maar ’n week daarna het hy om my ore begin neul vir ’n reënwatertenk en sonverwarmingstelsel. Natuurlik het ek naderhand toegegee en nou moet ek elke

dag vaskyk in die onooglike groen Jo-Jo langs die huis en sone op die dak. Boonop het dit my ’n ablusieblok vol geld gekos – vir maande daarna moes ek sonder nuwe skoene klaarkom. Deesdae moet ek my Woolies-inkopies skelm doen. Benjamin sê dis ’n verdomde skande dat ’n winkel wat kamtig so omgewingsbewus is van soveel plastiekverpakking gebruik maak. Hy glo die planeet word verswelg deur plastiekhouers en Huggies – weggooidoeke is sy ander obsessie. “Moet almal so aanteel?” bars hy gedurig uit. Partykeer sommer voor mense met klein kindertjies. “Is hier nie al genoeg mense om die aarde op te neuk nie?” Asof hy kan praat. Hy gaan deesdae heeltemal oorboord. Nou die ander dag raak die een ná die ander toilet in ons huis mos verstop, onverklaarbaar. Net Letta s’n onder die trap spoel nog normaal, sonder om skandes te maak. En ek kry so ’n rioolklankie van die straat se kant af elke keer wanneer ek met Dingaan gaan stap. Ek sien ook hoe Plastiektiet haar neus toedruk wanneer sy oor ons grensmuur loer. Sal ek mooitjies agterkom Benjamin gebruik repies koerant vir toiletpapier. Toe die loodgieter my die bondels bewyse uit die drein wys, het ek my dood geskaam. Wat moet dié man nie dink nie: Brooklyn-snobs wat hulle agterente met koerantpapier afvee. Te suinig om toiletpapier te koop. Ek het my stoel agteruit geskuif en van my lessenaar af opgestaan. Ek het voor die studeerkamervenster gaan staan met my hande op die vensterbank. Gekyk of Benjamin nie aankom nie, maar die straat was leeg. Dit het gelyk na reën. Die vinke in die stinkhoutboom voor die venster was ongewoon stil, asof hulle op die storm wag. Miskien moet ek vir Benjamin bel, het ek gedink. Hom om verskoning vra oor ek weer aan die suip gegaan het. Dalk moet ek hoenderpastei en soetpatats en souskluitjies vir hom maak. Of skaaptjops met roosmaryn en pampoenkoekies en asynpoeding. Al sy geliefkoosde eetgoed. Miskien sal hy my dan vergewe. Miskien sal hy dan van my hou, soos toe hy nog ’n seuntjie was. Maar ek het weer by my lessenaar gaan sit en na die leë papier in my tikmasjien gestaar, my leesbril se glase met ’n sakdoek afgevee. Sus se storie, het ek toe getik, in die middel van die bladsy. Ek het my vinger oor die letters getrek, dit het effens gesmeer. Ek het reën geruik. Toe het die vloer in die gang gekraak en het ek voetstappe gehoor. Ek kon voel hoe iemand my van die deur af dophou. Die weer het veraf gerammel. Sus het ingestap. Met haar skril stem die

“Magaliesburgse aandlied” gesing. Sy het haar pienk katoenromp effens opgetrek en op die punt van die lessenaar kom sit. Haar bene geswaai. Ek het ’n bottel whisky en ’n glas uit my lessenaarlaai gehaal en die bottel oor die glas omgekeer. Dit het op die tafel gestort en die pak nuwe papier gevlek. Ek het my glas gelig en dit na haar toe uitgehou asof ek ’n heildronk wou drink. Maar steeds het sy gesing: “O, vergeef my al my sondes, dan lê ek my hofie neer.” Ek het die goudbruin vloeistof weggesluk. Toe het ek in haar gesig gelag en weer my glas gevul. Aangehou tot die meisielyf sy vorm verloor en weggesmelt het. Ek het alles deur ’n waas gesien: Die oorvol boekrak teen die muur. Die stapel woordeboeke op my lessenaar. Swart tikmasjien. Geraamde afdruk van Millais se Ophelia. Langsaan ’n rakkie met snuisterye uit Europa. Tog het die woorde soos gal in my opgestoot en die getik-tik van die tikmasjien in my ore geklink. Totdat ek op my arms aan die slaap geraak het. Die volgende oggend toe ek wakker word, kon ek suurlemoen ruik. En vanielje. Ek het my kop gelig. Langs my tikmasjien het ’n glas met ’n magnolia daarin gestaan. Die kelkblare roomwit en toegevou. Hierdie raaiselagtige blom wat blykbaar al vyf miljoen jaar oud is, het ek deur ’n hoofpyn onthou. Ek het die moeselienagtige blomblare versigtig oopgedruk en die binnekant ontbloot: die stamper en meeldrade uitlokkend primitief. My halfvol bottel Johnny Walker was weg, maar die leë whiskyglas het steeds in ’n nat kring op die tafelblad gestaan. Op die boonste verdieping kon ek Benjamin se musiek hoor speel.

Sus Sy gooi haar ma se slaapkamervensters oop, smyt die inhoud van die kamerpot oor die hibiskus en gaan soek na Bettie. “Bettie!” roep sy, “Be-he-hettie!” Bettie antwoord haar soos gewoonlik nie, hou haar mos altyd doof as Sus haar in die werk wil steek. Sy kry haar agter die waenhuis, ’n paar tarentale aan ’t pluk.

“Vir wat maak jy of jy my nie hoor nie?” Bettie dompel ’n tarentaal in kookwater en pluk-pluk aan die pensveertjies tot die pers vleis wys. “Kom help om Ma buitetoe te dra,” sê Sus ongeduldig. Bettie pluk so vinnig, die donsies sweef om haar kop en gaan sit in haar gryserige kroesies. “Die reën kom,” beduie Bettie. Sy gooi een van die slapnekvoëls na Sus. “Gaan jy help of nie? Dis groot werk dié.” Sus vee dikbek haar hande aan haar rok af en begin onwillig pluk. “Ek sien jy was al weer in die kelder,” kef Bettie en trek ’n spinnerak uit Sus se hare. Sus verstyf. “Hou jou verdomde neus …” Bettie haal ’n snuifblikkie tussen haar slap borste uit. “Weer die rooikopvrou gesien, of hoe?” Sus se hande is bloedbevlek en bewerig. “Wat weet jy nogal van haar?” Bettie druk ’n klontjie snuif met haar pinkienael in haar neus en trek diep in. “Met wie anders praat jy so daar onder die vloer?” Sus se gesig gloei. Bettie nies, haar ogies word nat. “Jy beter oppas, sy’s besig om soos ’n geitjie in jou kop te kruip.” Sy lag met stompiestande en haal ’n sakdoekie onder haar mou uit. “Deesdae sien ek haar pal agter jou staan.” Sy blaas haar neus. Sus kyk ongemaklik oor haar skouer. “Waar kom jy daaraan?” Bettie grinnik en trek een van die foto’tjies uit Sus se bosak. “En dié?” “Los! Jou hande is vuil,” vererg Sus haar. Bettie kyk na die verslete foto van ’n seuntjie met ’n wye kantkappie wat aan weerskante van sy kop met linte vasgestrik is. Die rokkie is van kloskant. Aan sy voete is satynskoentjies. Sy oë is toe.

Bettie draai die foto om. “Wat staan hier geskryf?” Sus gryp die foto by Bettie, kyk na die ronde handskrif agterop, maar lees nie die versie aan Bettie voor nie. Sy sal dit in elk geval nie verstaan nie, want dis in Engels. Boychild with the blue eyes wide slumbers in the deep dark well and still I hear him cry for me but no one I can tell Sus weet nie wat “slumbers” beteken nie, sy sal vir Kaptein moet vra. Sy haal nog ’n foto’tjie uit haar sak, dié keer van ’n pasgebore kind in ’n kombersie toegedraai. Die letters agterop is so dof en voos gevat, sy kan dit skaars uitmaak. Farewell pretty bird, your feathers still wet with birth. Sus druk die foto’s terug in haar sak. “Dis maar net haar kindertjies wat slaap, dis al.” Bettie kyk vinnig op, haar oë blits. “Hulle slaap g’n niks.” Sus kyk na die foto’s in haar sak, dan weer na Bettie wat haar verlekker in Sus se skrik. “Jy bedoel seker nie …” Bettie knik. “Morsdood.” Die wind steek op, dit raak skemer soos die wolke oor die vallei trek. Sus ril en draai om huis toe. “Ek moet die vensters gaan toemaak.” Maar sy voel Bettie se droë kloutjie op haar skouer. “Jy moet slim wees met jou lyf, Sus, lat jy nie weer in die moeilikheid raak nie.” Sus voel druppels teen haar gesig, ruik die reën. “Voorlat jy weer by ’n man gaan lê, moet jy ’n sponsie met asyn in jou druk, dan vrek sy saad, hoor jy my, Sus?”

Sus probeer losruk, maar Bettie druk haar naels in Sus se skouervleis. “Maar as dit dan so kom dat jy in die ander tyd raak, moet jy twee botteltjies lewensessens drink en in ’n baie warm bad gaan klim, gehoor?” Sus skud Bettie se hand af en hardloop huis toe. Hoor Bettie se slymlaggie agter haar. Sus is doodbang vir weerlig. Donderweer is God se stem wanneer hy met die mensdom oor hulle sondes raas. En sy wat Sus is, het baie sondes.

Benjamin Ek kan nie die blokman se naam onthou nie, ook nie eintlik meer hoe hy gelyk het nie, want my ma het ’n hele paar mans gedate wat tot dieselfde dik gebliksemde spesie behoort. Die tipe wat two-toned hemde dra, met ’n dik nek en makataankuite. Rooi gesig en drankasem. Kort van postuur en nog korter van draad. Wat my wel bybly van die blokman, is sy gehakkel. Ook die stukkies been en vleis wat ná ’n dag by die slaghuis in sy hare vasgesit het, en onder sy naels. Dan ook die reuk wat om hom gehang het. Bloed, koljander en brandewyn. En natuurlik sy skelmstreke, waarop hy nogal trots was. Hy het graag vertel hoe hy by ’n winkel instap, ’n broodrooster of strykyster of radio opraap en dan by die manager gaan kla oor hierdie gemors wat hy twee dae gelede in hierdie einste winkel gekoop het. Wat nie eens ’n dag lank gewerk het nie, en natuurlik nog onder waarborg is. Hy het selfs ’n kwitansie met die winkel se stempel daarop gereed gehad. Dan stap hy met ’n splinternuwe videomasjien, bandopnemer, televisiestel of stofsuier daar uit. Lyk die winkelbestuurder ’n bietjie skepties of onwillig, gaan die blokman so aan die hakkel dat hulle naderhand ’n nuwe appliance uit die stoor gaan haal, net om hom stil te kry. Hy het graag gebrag oor al die bargains wat hy só by Game of OK of Dion se “sale” raakgeloop het. “Dis t-t-tyd lat ek w-weer bietjie g-ggaan shop,” het hy elke nou en dan met ’n knipoog aangekondig. Die blokman was ook lief vir braai, sommer elke aand, dan is hy gaar en die wors rou. Maar eintlik was hy, in vergelyking met my ma se ander kêrels, ’n

pushover. Sy blaf groter as sy byt. Want toe ek een middag van ’n rugbywedstryd af by die huis kom en hoor hoe die blokman my ma vloek, het ek hom sonder veel moeite by die huis uitgesmyt. En toe hy daar op die kombuistrappie lê, het my ma die ou bliksem met ’n pan teen die kop geslaan. Eintlik het ek daardie dag vir haar geskrik. Toe sy eers begin slaan, kon sy nie ophou nie. Met sulke stywe oë wat my bang gemaak het. Die oë van ’n gekweste teef. Soos die verwaarloosde wyfiehonde wat ek partymaal langs die pad kry, wat my wil byt wanneer ek hulle wil help. Sy het die pan met haar fris arm gelig en geslaan en geslaan tot ek gedink het die blokman se kop gaan soos ’n spanspek oopkraak. Ek moes dit naderhand stopsit, anders het sy hom sekerlik doodgebliksem. ’n Maand of wat daarna het ons die blokman se gesig op Policefile gesien. “If you’ve seen this man, or in case you have any information on his whereabouts, please your nearest police station or phone our toll free number provided at the end of the programme. Keep ’em peeled!”

hoofstuk 9: goggabie

Esmeralda Toe ek een oggend met Dingaan in die park gaan stap, hoor ek ’n sleepstappie agter my. Eers is ek skaars bewus daarvan, te ingedagte, en kyk ek na die eerste spore van herfs in die gras. ’n Paar jaar gelede het ek en Benjamin nog gereeld in die rantjies hier naby gaan stap, maar dit raak gevaarlik. Te veel rondlopers. In elk geval het Benjamin se gekarring oor die natuur se agteruitgang my bedruk. “Vroeër jare was hier seker grootwild,” het hy altyd aangegaan, ’n reddeloosheid in sy stem. “’n Bietjie later darem nog wildsbokke soos koedoes en rooihartbeeste.” Hy het sy stapstok teen ’n rots gekap en na die vaal stad onder ons gestaar. “Toe nog net bobbejane en klein bokkies soos klipspringers en steenbokkies.” Sy gesig het vertrek. “Minder as twintig jaar daarna net blouapies en meerkatte, miskien nog ’n luiperd.” Sy skouers het gehang; ek het nie geweet hoe om hom te troos nie. “Skaars tien jaar later net dassies en hase en krimpvarkies. Eindelik sal niks oorbly nie, nie eens ’n verkleurmannetjie of ’n skilpad nie …” Teen hierdie tyd het Benjamin altyd omgedraai sodat ek nie moet sien hy huil nie. My arme, sagte Benjamin. Toe ek wel eendag my arm om hom sit, het hy losgeruk. “Die menslike spesie walg my!” het hy uitgeroep, vooruit gehardloop en my en Dingaan alleen in die veld gelos. Selfs as kind was dit asof hy diere se pyn en leed kon voel. Intens, aan sy eie lyf. Ek sal nooit vergeet hoe verskriklik hy gehuil het toe ’n hond op vriende se plaas ’n duikertjie doodgemaak het nie. Toe die diertjie begin kerm, het Benjamin sy oortjies toegedruk en weggehardloop. Ons het hom eers teen die aand gekry, etlike kilometer van die plaaswerf af. Verwilder en vol skrape soos die braamdorings hom gekrap het. Hy kon nie praat nie. Daar het net sulke diergeluidjies saam met spoeg uit sy mond gekom. Daardie aand toe ek hom in die halfdonker badkamer met ’n waslap afvee, het ek gevra: “Waar was jy dan die hele dag, Benjie?”

Hy het my stom sit en aankyk, sy ogies leeg. Sy skadu roerend in die lig van die gaslamp. Maar die volgende oggend toe hy wakker word en met sy vuisies in sy oë druk, het hy onophoudelik begin babbel. Oor die kwarteltjie wat twee eiers gelê het en hoe lekker hy visgevang het en hoe hy uitsien om in die dam te swem. Asof niks die vorige dag gebeur het nie. Asof hy alles in sy geheue uitgewis het. Asof hy niks kon onthou van die dooie bok nie, nie eens dat hy self ure lank soek was nie. Daarna het ek my toenemend bekommer oor hoe my sensitiewe kind in hierdie harde wêreld gaan oorleef. Tussen mense kon hy egter meestal sy man staan, het ek weldra agtergekom. Hy het hom nie sommer laat boelie nie. Maar as iemand ’n voëltjie met ’n kettie skiet of na ’n hond skop, het hy ineengekrimp. Oujaarsaande was ons huis vol honde wat vir vuurwerk weggehardloop het. Benjamin het hulle met my kar langs die snelweg gaan optel, lank voor hy ’n bestuurderslisensie gehad het. Dan moes ék die klomp brakke kos gee en versorg tot Benjamin die eienaars deur koerantadvertensies kon opspoor. Party honde se base kon hy natuurlik nooit kry nie, dan het hulle maar aangebly. Soos Benjie se keeshond. Dingaan lig sy been teen ’n struik; ek kyk op in die takke bokant my en probeer bid. Vir my liefste Benjamin. Vir my wat begin kop verloor. “Here, hoe gaan ek deur hierdie beproewing kom?” Ek druk ’n paar wilgertakke voor my weg, ruik die bitter geur van blare. “Hoe gaan ek hierdie taak aanpak sonder om heeltemal gek te raak?” Ek laat Dingaan wat aan sy leiband ruk, begaan, en sien hoe hy waggelend agter ’n miskruier aansnuffel. Dis toe dat ek bewus raak van voetstappe agter my. ’n Sagte hinkstappie.

Sus Haar derde kind het sy Hanna genoem. Die kind wat te vroeg gekom het. Met ’n gat in haar gesig waar haar neus sou gewees het. Maar tog het sy gelewe. Sus het wakker geword van die pyn. Dit moet in die nanag gewees het, want die maan het laag gesit. Dit was windstil en koel. Sus het versigtig uit die bed geklim sodat Kareltjie nie wakker word nie. Sy het waskamer toe gestap, sonder om ’n lamp aan te steek. Sy het op die badkamervloer gehurk, aan die wastafel vasgehou. Daar was baie bloed toe die kind uiteindelik kom, te veel bloed. Die

kind het geskree. ’n Aardige geteem. Sus het swak gevoel. Haar gesig bleek in die nerfaf spieël. Maar sy het haar hand oor die keeltjie gedruk. Sy moes tog al baie vinkkuikens nek omdraai. ’n Swerm vinke kan groot skade aan ’n lappie kafferkoring aanrig, het Kaptein haar geleer. En hierdie dingetjie met die stingelnekkie is skaars ’n asempie, nes ’n pienk babavoëltjie uit ’n nes. Teen dagbreek het Sus opgestaan en die kind in ’n goiingsak laat glip. Sy moes haar stut teen meubels en die gangmuur, haar bene kragteloos. Uit die kombuis het sy ’n canned-fruit-bottel gaan haal. Sy het uitgestap oor die werf, tot by die rivier. Sus het teen die wal gaan sit en die slap lyfie uit die goiingsak geskud. “Tot siens, goggabie,” het sy gesê en die fles met ’n biesiestingel om die nekkie vasgebind. Sy het die biesie geknoop en styfgetrek, die punt afgebyt en uitgespoeg. Toe sy die lyfie in die water laat sak, het sy “Slaap my kindjie, slaap sag” gesing. Die kind het vir ’n oomblik soos ’n maanmannetjie regop in die water gehang, haar koppie kaal en halfdeurskynend in die eerste lig. Sus het bly kyk na die donker water totdat selfs die borrels opgehou het. Maar die herinneringe aan dié kind het nooit opgehou nie. Dit het Sus soos ewige tandpyn bygebly.

Esmeralda Eers kyk ek nie om nie, te bang ek gaan ’n meslem in die gesig kry. En het Benjamin my nie gewaarsku teen my alleenstappery hierdie tyd van die oggend nie? “Moenie by my kom huil as Ma aangerand word nie,” het hy by herhaling al gesê, “dis moeilikheid soek om so vroualleen te gaan stap, en Ma weet dit.” Daar was ’n frons tussen sy wenkbroue. “Ma kan nie eens weghardloop van gevaar nie.” Hy het moedeloos na my lyf beduie. Wanneer ek vinniger loop, word die voetval agter my harder. Dit word afgewissel deur sagte asemteue wat nader kom. My keel brand, sweet kriewel oor my vel, tussen my dye en borste. Toe ek uiteindelik hygend teen ’n boom gaan staan, raak dit stil agter my.

Ek kyk om. Agter ’n gedraaide wilgerstam is daar beweging. ’n Meisie kom uit die newelrigheid, soos ’n bok. Dis weer sy. Here, helder oordag. Ek vee hare en sweet uit my oë, voel hoe ek bewe. Wilgertakke versluier haar gesig, toe stap sy uit in die oopte. Sy ontbloot ’n paar gevlekte tandjies in ’n skaam glimlag. Vir die eerste keer merk ek dat sy op ’n manier bekend lyk. Die grysgroen oë, die skerp kennetjie. Iets aan haar neusbrug. Die manier waarop haar mondhoeke afbuig. Sy stap op my af, haar pienk moeselienromp skuur deur die klam gras en haar onderrok hang effens uit. My keel trek toe. Daar is iets so ellendig, so onuitspreeklik verlate aan haar dat ek wil huil. “Laat staan my tog,” kerm ek. My tong klou teen my verhemelte. Sy lag skamerig asof ons ’n private grappie deel. “Moenie worrie nie,” fluister sy, “ek sal jou help.” Het ek dan hardop gebid? Sou sy my patetiese gebed gehoor het? Sy vat versigtig aan my hare. “Waarom verpes jy my so?” vra ek. Sy kyk lank na my. “Jy sal nie moeite hê met skryf nie, die woorde sal na jou toe kom,” sê sy ná ’n ruk. Daarmee draai sy om. Haar rompsoom nat van die gras. Sy loop singend tussen die bome deur. Psalm 25. Sy druk haar hare agter haar oor in en in dié gebaar herken ek iets wat ’n vae herinnering in my oproep. “Wat soek jy hier, Sus?” gil ek agter haar aan. Sy steek vas, kyk om. “Jy’t tog geweet ek sou terugkom,” sê sy oor haar skouer. “En nou’s dit tyd.” Sy lag. “Want kyk,” en sy beduie na ’n boompie naby haar. “Die vyeboom se takke het saf geraak.” Sy trap oor die voortjie, skud haar hare, en verdwyn in die mis. Ek voel onvas op my voete. Sukkel teen ’n wal uit. ’n Hadida skrik op uit die gras en vervloek my.

“Laat my met rus!” hoor ek myself uitroep, my bors krampend. Ek bereik ’n geroeste klimraam, klou daaraan. Besef opeens Dingaan is nie by my nie. “Dingaan!” skreeu ek. “Dingaan!” Eers teen die volgende middag het iemand oor my skottie gebel. Dingaan het by ’n huis twee blokke van die park af opgedaag, sy leiband nog om sy nek. “Interessante naam wat jou hond het,” het die stem met ’n effens Skandinawiese aksent oor die telefoon gesê. “It’s a good thing it had the little name tag with your number on it, if only all pet owners would be that responsible.” Toe tjank ek soos ’n kind in die man se oor. En in my swak toestand, want vir ’n hele nag het ek niks geslaap of geëet nie, bak ek my beste en klamste sjokoladekoek vir hom. Die een wat berei word met twee plakke donker sjokolade, agt eiers, brandewyn, en natuurlik ’n pint room. “Jou hond is so oulik,” het hy gesê toe ek Dingaan gaan oplaai. “He’s just a little overweight.” Dingaan het skril blaffies van blydskap gegee toe hy my sien, sy krulstert gewaai en my hande gelek. Ek het soos ’n tiener gebloos. “Well, as you can see, Mister …” Ek het vraend na hom gekyk. “Johannsen,” het hy my reggehelp. “Kai Johannsen.” “As you can see, Mister Johannsen, he is not the only fat one around here.” Hy het met sterk, eweredige tande gelag. “Oh, I have always preferred the fuller figure,” het hy gesê. “Wat van ’n lekker koppie koffie en ’n stuk koek?” Ek het my kop geskud. “Ek moet Dingaan by die huis kry.”

Benjamin Ná die blokman het die sekteleier Robert Powell in ons lewe gekom. ’n Gevaarlike kalant, het ek gou genoeg besef. ’n Aantreklike, sjarmante en waansinnige man met opgeboude skoene. Glad van haar en bek. Lid van MENSA. ’n Enigmatiese genie, het my ma geswymel. ’n Man wat die wêreld gaan verander. As ek reg onthou, het my ma Robert ontmoet toe hy traktaatjies

in Hercules afgelewer het. Te voet, in die warm son. Van voordeur tot voordeur. Gecollar en getie, sonder dat ’n druppel sweet hom aftap. Veerkragtige stappie en omgewe deur lig. Skitterwit glimlag: “Middag, middag, dametjie, ek bring belangrike tyding.” Sy lyf het effens geknik, die twee opgeboude skoene het teen mekaar gekap. “Lewensnoodsaaklike inligting. Information that will save your life.” Eers wou my ma die deur in sy gesig toemaak, want sy het gedink dis al weer ’n Jehovasgetuie, maar toe kyk sy vas in daardie paar blou oë. Oë wat die hele kosmos omvat, wat jou intrek, het sy later gesê. Hercules was sy teiken. Dit is die plek waar dinge gaan gebeur, want dié buurt het hy in ’n visioen gesien. Hierdie buurt wat gebuk gaan onder die naam van ’n heidense god, het hy gesê. Hier, net hier, gaan die nuwe Jerusalem verrys. Ek het daardie dag hardop gelag. Die pearly gates in Hercules! Strate geplavei met pêrels en goud. Moer my morsdood! Hier waar die anties met haarkrullers oor tuinhekkies staan en skinder. Waar die kinders met snotneuse en skurwe voete rondloop. Die seuns mekaar dice. En die mans brandewynaangedrewe is. You must be joking. Robert se oë het my vasgevat, deur my gedring. Ek het my grinnik blitsvinnig gesluk. “Sara het ook gelag en haar nageslag was meer as die sterre aan die hemel,” het Robert gesê. My ma se voete was onder haar uitgeslaan. Sy het tee en skons in haar beste breekgoed stoep toe gedra. Die koeël was deur die kerk. Toe het my hel begin. Ek moes elke middag ná skool pamflette onder elke ruitveër van elke kar in die ganse buurt sit. Naderhand ook op Saterdae. Robert Powell het my as onwillige “soldaatjie” gewerf. Wat in die pamflette gestaan het, kan ek nie meer onthou nie, seker maar die gewone stront van die einde wat op hande is en natuurlik die nuwe Jerusalem. Maar die prentjie voor op die biljet, dit kan ek onthou. Stadsgeboue waaroor ’n helse rooi bliksemstraal hang. Ek moes ook die byeenkomste en dienste bywoon waar Robert vinger in die lug en wit om die mond gepreek het. My ma het traktaatjies getik en afgerol tot sy boarmspiere gekry het. Robert het met een so ’n byeenkoms ’n meisie aan my voorgestel. ’n Skaam, beteuterde kind met vaal hare en bang oë. “Jou bruid,” het hy gesê. “Die maagd met wie jy sal trou wanneer jy sestien en sy veertien is.”

“Se moer!” het ek daardie dag uitgeroep. Die woorde was uit voor ek dit kon keer. Almal in die saaltjie het stil geword en na my gestaar. Robert met kranksinnige oë. My ma se bek ’n dun streep. Die meisietjie het senuagtig gegiggel, my hand gegryp en my na buite gesleep. “Sjuut,” het sy gesê. “Dit sal makliker wees as jy saamspeel.” Ek het die pad gevat, deur die donker strate huis toe gehol en in my kas gaan wegkruip. Maar steeds kon ek Robert se oë op my voel. En daar in die kas, tussen my skoene en twee visstokke, kon ek voel hoe die laaste vlammetjie geloof wat nog in my gebrand het, doodgaan. ’n Paar weke daarna het Robert aangekondig dat hy ’n droom gehad het. Die boodskap was duidelik – ons moet almal net die nodigste pak en by die SALUgebou in Pretoria se middestad bymekaarkom. Want dáár gaan die Messias op die wolke kom. My ma het haar voet dwars gesit, tot hiertoe en nie verder nie. Dis malligheid, het sy gesê. Sy gaan not ’n moer by die Suid-Afrikaanse Landbou-unie uitkamp. Sy gaan sit eerder op die reserwebank se dak en tan. Robert was buite homself van woede. “Hoe durf jy ’n bespotting hiervan maak?” Sy blou oë het ysig geword. “Vervloek is jy!” het hy gebulder. My ma het daardie dag ’n snaakse laggie gegee en gesê: “Daar rus in elk geval al jare lank ’n vloek op my.” Wat sy daarmee bedoel het, kon ek nooit uitfigure nie. Ek en my ma het aand na aand gesit en nuus kyk, hoe die klompie mense by die SALU sit en natreën. Hoe die groepie miserabele mense elke aand minder en minder raak. Tot net ou Robert daar onder ’n dun boompie gesit het. Sy hare wild, sy oë besete. Uiteindelik het die polisie hom met geweld daar gaan wegvat. Ongeveer ’n jaar of wat ná die gedoente het die SALU-gebou tot op die grond afgebrand. Die oorsaak was nie ’n woedende rooi weerligstraal nie. Nie eens brandstigting nie. Dit was ’n deur die kak staatsamptenaar wat sy verwarmer aan vergeet het. Daarna kon ek nie meer bid nie, selfs al wou ek.

hoofstuk 10: malvrou woon hier

Sus Die swart keldersleutel swaai koel tussen haar borste aan ’n kettinkie wat haar ma op haar twaalfde verjaardag aan haar gegee het. Dit was die eerste keer dat Sus ’n verjaardagpresent by haar ma gekry het. Sy het dit gegee kort voor sy in die agterkamer gaan lê en bloed hoes het. Sy het dit van haar nek afgehaal en dit soos warm vloeistof in Sus se hand laat drup. “Dè, vat dit, dit was my ma s’n,” het sy gehyg. Dit was een van die laaste kere dat Sus haar ma hoor praat het. Haar ma wou nog iets sê, maar net ’n roggel het uit haar droëperskemondjie gekom. Met klam uitpeuloë het sy na Sus gekyk en gekyk. Sus het naby haar langs die orreltjie gestaan met die swaar kettinkie wat deur haar vingers vloei en ’n pyn wat teen haar keel opkruip. Haar ma het geruik na koors en waatlemoenkonfyt en tabak. Sy het deur ’n hoesbui beduie Sus moet iets op die orreltjie speel, Psalm 25. Sy het dit stadig gespeel, soos haar ma daarvan gehou het, met die note wat swem voor haar oë. Nou nog wonder sy wat haar ma daardie dag vir haar wou sê. Pas dit mooi op, Sus. Dis al wat ek van my oorlede ma oorgehou het. Ek gee dit aan jou omdat jy vandag al so ampertjies vrou is. Dit sal jou bewaar en beskerm, Sus, selfs al is ek lankal weg. In die gees sal ek altyd by jou wees, meisiekind. Maar haar ma het nie maklik bemoedigende woorde vir haar gehad nie. Nie mooi woorde vir Sus nie. Nee a, dit sal haar net verwen, haar sleg maak soos antie Tokkie se dogters wat al op dertien kougom gekou het, op vyftien rooisel gedra het en op sewentien moes trou. Dis wat kom van ’n bederwery. Toe Sus se ma vir haar die hangertjie gee en strek om haar pakkie du Mauriers op die orrel raak te vat en haar hand bak oor die brandende vuurhoutjie hou, kon Sus in haar waterige pekineesoë sien wat sy eintlik wou sê: Moet dit nou nie gaan verpand vir boeke nie, ek weet wat ’n agterbakse merrieperd jy kan wees.

Moet dit nie in jou onverskilligheid laat rondlê dat die meid dit vaslê nie. En moet dit in hemelsnaam nie saam met jou tieties ten toon stel nie. En bly uit Kareltjie se kamer, wat lê jy altyd so daar? Netnou kom daar moeilikheid. Sus het daar voor die orreltjie gesit en haar ma onder die Psalm verwens. Leer my Heer u regte weë. Ek wens jy vrek stadig en swaar, ouvrou. Wys die regte pad my aan. Ek hoop jy stik aan jou du Mauriers. Maak my hart daartoe geneë. Jou alewige rooi boksie du Mauriers wat jy soos ’n kind in jou voorskoot se buidelsak vertroetel. Haar ma het haar Cavallas en Rembrandts teësinnig vir du Mauriers verruil toe dokter Müller longkanker by haar gediagnoseer het, glo omdat dit nie so sterk is soos ander sigarette nie. Omdat die advertensie in die Sarie belowe het dat dit “sagter is omdat hulle gefiltreer is” en omdat die aantreklike vrou in die advertensie se lippe uitlokkend rooi en haar wenkbroue in skeptiese boë gepluk is – dis die tipe stront waarvoor haar ma val. Haar ma se wenkbroue is juis sulke dun potloodstrepies wat haar altyd verbaas laat lyk. Nou lê sy al amper ses jaar in die agterkamer en hyg na haar asem en voel Sus ’n steekpyn van skuld elke keer as sy haar hoor hoes. “Kog-kog”, van die oggend tot die aand. En sy wat Sus is, moes op dertien uit die skool om haar ma te versorg, om haar broertjies kos te gee en haar pa van listige vrouens af weg te hou, net so het haar ant Hildegard gesê. “The bearded lady,” noem Sus se boeties vir ant Hildegard agter haar rug, omdat sy so ’n harige ou ken het. Vroeër jare was sy blykbaar nogal aanvallig, en het sy glo deur die hele polisiemag gedraf, of “marsjeer”, soos Sus se pa dit stel. Dit was toe ant Hildegard se ken nog glad was en haar moesie ’n beauty spot. Toe sy nog kon wegkom met haar growwe beenstruktuur, sproete en groot voete. Voor sy met ’n doekvoet en ’n kruk begin loop het. Jare gelede het ’n trem in Pretoria oor haar voet gery. Eers was die voet ’n paar maande lank in gips, maar later net in vuilerige verbande. Sus se pa sê dis om elke maand ’n ongeskiktheidspensioen van die staat te eis dat sy nou nog ná jare so gelap loop. “Jy’s nou die moeder in die huis, so is dit maar, Sus,” het ant Hildegard met haar effens Duitse aksent gesê die dag toe sy Oumagrootjie se orreltjie kom vat het. “Jy moet as ’n kind des Heerens jou pligte nakom, jy’s dit aan jou arme ma verskuldig.”

Haar ma was mos skaars bedlêend, toe kom ant Hildegard met oom Jasper se groen Ford om die erfstukke te laai. Die eetkamertafel, die wastafel met die rosies, silwermessegoed en die orreltjie. Die ander goed kon Sus nog laat gaan, maar toe ant Hildegard se werkers toue om die orreltjie vasmaak vir oplig en wegdra, kon sy nie die trane keer nie. Die orrel was die enigste manier waarop Sus met haar ma kon praat, die enigste taal wat daar tussen hulle was. Die enigste middel tot haar beskikking om emosie uit te druk. As haar ma bedruk gelyk het, het sy Psalm 146 gespeel om haar op te beur. Wanneer haar ma op die stoep in die winterson gesit en oor die vlaktes gestaar het, het sy “O, Boereplaas” gespeel. Wanneer Sus haar roggellag uit die kombuis gehoor het, het sy “Die mannetjie” gespeel. As dit volmaan was “Liewe maan”. Psalm 130 het sy gespeel as sy die dag vir haar ma kwaad was. Dan het sy onnodig hard en trekkerig saamgeteem: “Uit die-hiep-tes, ga-hans ver-lo-ho-re, van redding ve-her van-daan …” Toe die orrel op die lorrie gelaai word, het Sus stom geword vir haar ma. Boonop sê ant Hildegard toe nog: “Jy moet jou pa maar op die smalle weg help hou, Sus, mans het maar ’n bietjie leiding nodig as dit by die regte weë kom.” Eers later het sy die volle omvang van die ou koggelmander se woorde besef. Ant Hildegard het al in die snorkende Ford gesit toe haar adderogies die kettinkie om Sus se nek sien blink. “Maar dis mos my skoonmammie se hangertjie daai,” het sy gesis en vinniger as ’n geelslang se pik daarna gegryp. Maar sy het haar misgis met Sus wat al vir baie klappe moes koes. “Hou jou kloue van my af, ant Hilde,” het sy teruggekap. “Dit was mý ouma s’n.” Sy het die motordeur toegeklap, amper antie Hildegard se sproeterige vingers daarin vasgeknyp. “Kry jou ry en sorg dat jy van nou af hier wegbly, ek ís mos nou die ma van hierdie huis,” het Sus gesê. Ant Hildegard het na lug gehap soos ’n baber aan ’n hoek, maar toe sy Sus se pa – wat haar agteraf “die bleddie Nazi” noem – op die stoep sien staan, is sy in ’n stofwolk daar weg.

Esmeralda Sy was toe reg. Die gebeure en tonele en intriges kom maklik. Soms terwyl ek slaap, fluister sy die woorde aan my en dan word ek met helderheid wakker. My verstand skerp en lewendig, sodat ek moet opstaan en my na die studeerkamer haas waar my swart Olivetti op my wag. Partymaal sit ek daar in my japon tot die vinke in die witstinkhout begin raas, tot die eerste lig oor my val. Partykeer veel langer, tot die hitte van die dag my na ’n koeler vertrek dryf of Letta my met die stofsuier verjaag. Of ek word so honger dat ek kombuis toe moet gaan om ’n stuk wors en eiers in ’n pan te gooi. Maar dit mergel my uit. Waar ek my vroeër van my karakters kon distansieer en uiteindelik soos ’n afsydige god kon afkyk op my skepsels wat die verskillende stadiums van die erotiese liefde bedryf, het ek nou self my karakter geword. Onwillig het ek in Sus se hoekige liggaam geklim en deur haar oë begin sien. Ek kan Sus se pyn en woede voel, ook haar genot en blydskap. Ek kan die gemaalde koffie en stowevleis uit die deurmekaar plaaskombuis ruik. Die aangebrande soetpatats en sagopoeding proe. Ek sien die skuurkatte, pampoene op die stoepdak en die omgekeerde sinkbad onder ’n avokadopeerboom. Ek hoor die werf-honde blaf. Die alewige gehoes uit die agterkamer. Ek skryf en skryf, my tikmasjien raak nooit stil nie. Wanneer ek dan oplaas voor die badkamerspieël staan om my hare of tande te borsel of my gesig te was – soms eers teen die namiddag net voor Benjamin van die blommewinkel terugkom – lyk ek afgetakel. Blouswart kringe onder die oë, lyne langs my mond. Vel vlekkerig en hare deurmekaar. My oë soos dié van ’n mal vrou. Ek beantwoord nie oproepe nie, ignoreer die gepiep van my selfoon. Sien skaars vir Benjamin raak wat soggens en saans vinnig by my studeerkamer kom inloer. Van tyd tot tyd hoor ek net sy voetstappe in die gang of sien lig onder sy deur. Of hoor ek stemme en ’n gelag wanneer Martine kom kuier. Badwater wat intap. Veraf musiek. Wanneer ek nie skryf nie, dwaal ek soos ’n spook deur my oorvol maar leë huis

wat vir my vreemd geword het. In elke vertrek wag die meubels my in. Die skryftafel wat nuuskierig vooroor buk. Die hoekkas wat my met ronde glasoë dophou. Die armstoele wat in afwagting hurk. Wanneer ek dan die lig afknip en my rug draai, is dit asof die meubelstukke my bekruip. Maar as ek omdraai, hoor ek hulle krakerig regop skrik. Ek weet hulle staan en luister wanneer ek oor die gangvloer wegstap. Hou hulle asem op tot my voetstappe wegraak. Dan buig hulle na mekaar om oor my te fluister. Of ek raak elke snuistery op die rakkie langs die Ophelia-afdruk in my studeerkamer aan, asof ek dit vir die eerste keer sien. Dan dink ek aan Letta wat my oor elke voorwerpie uitvra, elke keer wanneer sy daar afstof. Want Letta se slim seun Easter studeer in Ohio om ’n moruti te word. En al kom nie een van dié aandenkings uit Amerika nie, maak dit geen verskil aan Letta nie. Amerika is oor die see en die snuisterye kom van oor die see. Dis al wat saak maak. Dan vertel ek: Hierdie teëltjie kom uit Nederland. Dié klokkie uit Switserland. Daardie Maria-beeldjie uit Frankryk. En Letta luister met aandag asof sy van al hierdie plekke weet. Letta wat nog nooit met vakansie was nie, nie eens in haar eie land nie. Een laatoggend hoor ek die voorhekklokkie lui, maar ek hou my doof, buk onverpoos oor my geduldige tikmasjien. Maar die gelui hou nie op nie. Later staan ek tog op en slof na die studeerkamervenster. Daar staan ’n vreemde motor voor my hek. “Kan ek help?” vra ek onwillig. “Esmeralda, darling, dis ék, Justin!” Hy waai na my waar ek agter die gordyn probeer wegkruip. “Ek het my nuwe koets vir jou kom wys …” Toe ek Justin by die agterdeur inlaat, voel ek sy kritiese oë op my. Maar hy sê niks oor my hare wat kleur kort of my afgedopte naels en die kaftan met koffievlekke daarop nie. Hy hou my hand vas terwyl ons sitkamer toe stap en gaan sit langs my op die sebravelbank. “So wat dink jy van my nuwe ryding?” probeer hy geselsies maak. “Dis ’n ongewone kleur,” sê ek lusteloos, my ken in my hand gestut. Justin vryf my ander hand. “Wat van ek en jy gaan ’n bietjie uit vanaand, dan verf ons die stad pienk. Ek hoor daar’t so ’n lekker Indiese eetplek in Groenkloof oopgemaak.” Hy glimlag na my. “Dan vat ek jou sommer vir ’n spin in my nuwe koets en wuif ons soos die Queen vir die skares, met die wind deur ons hare.”

Ek probeer smile. “Ek’s nie juis honger nie.” Justin trek sy skouers regop. “Wat dan van ’n movie?” “Ek het regtig nie nou tyd nie, Justin.” Ek kan sien hoe hy hom vervies. “Gee my dan ’n lui as u van plan verander, u edele.” Ek knik. Justin sug. “Ek is bekommerd oor jou, vriendin, Benjamin sê …” Hy slaan sy hand oor sy mond. Ek staan haastig op. “So, dis waarom jy hier is. Benjamin het storietjies aangedra, gevra jy moet kom, nè?” Justin verkleur. “Benjamin is besorg oor jou en ek …” Hy haal ’n kaartjie uit sy sak, sy skraal vingers bewe. “Dis ’n nommer van ’n baie goeie kopdokter.” Ek ignoreer die stukkie papier en begin aanstap gang toe. Justin probeer met kort treetjies byhou. “Hou tog op om so ’n drama queen te wees, Esmeralda!” Ek maak die agterdeur oop, stoot Dingaan hardhandig uit die pad. “Hoor wie praat!” Maar ek draai om en druk hom teen my vas, sien sy verwarde uitdrukking. Ek vat die kaartjie by hom. “Dankie, Justin.” Hy pik ’n paar donsies van sy kraag. “Sy’s een van die beste shrinks in die land, skat. Miskien kan sy jou help klaarheid kry oor ’n paar dinge wat jy dalk al dekades lank onderdruk.” Toe Justin se motor voor my hek wegtrek, gaan ek dadelik weer na my studeerkamer, druk my bril oor my neus en gaan sit voor die tikmasjien. Maar ek voel die huil in my bors. Ek vlieg op en gaan haal ’n plank en ’n blik rooi verf uit die motorhuis. Verf met loperige letters daarop: Malvrou woon hier. Betree perseel op eie risiko. Ek stap doelgerig by die hek uit met ’n hamer, ’n paar spykers en die plank wat my hande rooi vlek. Ek kap die bordjie met geweld teen die hekpaal vas.

Sus Sus daal met die trappe na die kelder af en voel na die hangertjie om haar nek. Sy probeer onthou hoe haar ouma gelyk het, maar sy was skaars vier toe die vlermuise vir ouma Toors kom vat het. Tog herinner sy haar iets donkers en sags op ’n skommelstoel voor die Jewel-koolstoof in hulle rokerige kombuis. ’n Krakerige stem wat rympies op Sus se vingers aftel: Duimpie, duimpie se maatjie, langeraatjie … Die ruik van pypkaneel en talkpoeier, ’n vreemde laggie wat klink na ’n ongeoliede kasdeur. Skurwerige, krom vingers wat speels aan Sus se neus en wange knyp of tydsaam teen haar roksknope druk: Huis, paleis, pondok, varkhok … Later het Sus gedink dat haar ouma nogal soos die vroutjie op die Mazawatteeblik op hulle kombuisrak gelyk het. Dat dit sy en haar ouma is wat daar op die blik so styf teen mekaar sit. En tee drink uit wit koppies. Suikerklontjies in die tee roer en gemmerkoekies daarin doop. Sy en haar ouma, albei met goueraambrilletjies en kappies. Nes die prentjie op die blik. Blykbaar was ouma Toors vanslewe ’n deftige vrou uit die Kolonie, trots en regop soos ’n kiepersol wat son soek, so het Sus se ma gesê. Maar dit kan Sus nie onthou nie. Wat Sus wel goed onthou, is die nag van haar ouma se dood, want dit was die nag van die vlermuise. Daar was baie mense daardie aand in hulle huis, wat ongewoon was, want haar pa is nie een vir kuiermense nie. ’n Ligsinnige geklets en gekuier duld hy nie. Familie en bure het vakerig in die gang en voor haar ouma se kamerdeur gewag. Net haar kinders – Sus se ma en oom Jasper en oom Stoffel – het by haar in die kamer gewaak. Sus onthou fluisterstemme en bibberende skadu’s in die lamplig, want sy het onder haar ouma se trapmasjien met die blou ferweellappie daaroor weggekruip. Toe hoor sy dit, eers asem wat soos wind deur die huis stoot en die deure laat toeklap, toe ’n geruis soos van water. ’n Swetterjoel vlermuise het piepend van vertrek tot vertrek deur die huis geswerm, ten laaste is hulle by Ouma se kamer in en skielik was dit stil. Self het sy dit nie gesien nie, maar later het sy die grootmense hoor praat. Van die swartgrys wolk wat op Ouma toegesak het net toe sy haar laaste asem uitblaas. Hoe die vlermuise teen haar gekriewel en geklou het, in haar hare en op

haar gesig, teen haar boesem en opgeswelde maag. In haar gapende mond. Toe vlie hulle opeens weer daar weg, by die venster uit. Haar ma het vertel dat ouma Toors se grys hare op daardie oomblik weer syerig en donker geword het, haar vel glad en haar bleek oë weer blink en helderblou. Maar haar pa het gesê dis nonsens. “Jou ma het seker weer ’n toeval gekry.” Lank het die mense daaroor gepraat, veral die volk het nog jare daarna saans die storie om vure herkou. Van die oumies wat in haar nagrok saam met die grillerige vlerkgoed daar weg is. By die kamervenster uit, oor die strooise en landerye, oor die swart sipresse en ver, ver die nag in. Na die sterre en die maan. Die ounooi wat weer jonk geword het. Sus sit graag so saam by die vuur, net om weer die storie te hoor. Elke keer word die storie wonderliker, meer onwerklik. Word die vlermuise meer, groter en boosaardiger. Haar ouma mooier, jonger, haar hare langer. Nagrok wapperend en oë soos vlamme. Dis veral Kaptein wat haar hierdie vreemde stories vertel. Kaptein het eers ’n ander naam gehad, maar toe hy nog ’n hansklonkie was en hy een winter baie koud gekry het, het haar oupa wat aan bomskok gely het glo sy baadjie uit die Eerste Wêreldoorlog met al sy medaljes oor Kaptein se skouers gehang om hom warm te hou. Hy het daardie hele winter met dié sware baadjie rondgeloop, toe begin sy mense hom so noem. En dié naam pas hom goed, want hy het ’n regop stappie soos ’n veldkornet en ’n harde stem wat pas by sy status as voorman. Kaptein is net sewe jaar ouer as Sus, maar moes haar oppas toe sy klein was. Hy moes haar leer fietsry en haar op sy rug dorp toe abba en slange en tiers en bosluise van haar af weghou. Sonder om ooit in haar oë te kyk. Kaptein mag haar nie in die oë kyk nie, dit sal ongeskik wees, sê haar pa. Nanie Kgopêla, het Kaptein haar genoem, noem hy haar nou nog partykeer. Nanie Kgopêla, hier’s vir jou boomgom. Nanie Kgopêla, pasop vir die perdebynes. Nanie Kgopêla, vee af jou neus. Later het hy haar skelm leer dans op Lester Young en Tiny Bradshaw en veral Helen Humes se “Airplane blues”. In sy kamertjie met ’n bruin kombers voor die venster, ’n smal, hoë bed en houtkrat met sy kosbaarste besitting daarop – sy platespelertjie. Hy het haar leer wals en cha-cha en foxtrot. En as sy hom baie mooi gevra het, het hy weer gewys hoe om die jitterbug te doen.

Hy het haar rug reguit gedruk en gesorg dat sy haar maag intrek en haar arms laat ontspan, dan stuur hy haar diékant oor sy sementvloer en dan weer daai kant. “One, two, cha-cha-cha …” met sy hand in die waai van haar rug. Altyd met sy oë op haar voete. Sus kon haar en Kaptein se skadu’s teen die muur sien draai. Sy kon hom ruik, die geur van vuur en strooi en boerseep. Partykeer iets soos skaapvet en bitteraalwyn. Goed waarmee hy hom ingesmeer het. Sy het dit diep ingetrek, dit het haar gelukkig gemaak. Soms het sy haar oorgegee aan die musiek en het die ritme haar voete vanself laat beweeg. Maar ander kere was sy lomp en het sy op sy tone getrap. Dan het Kaptein kwaad geword en sommer die musiek afgesit. “Jy dans soos jou gat, Nanie Kgopêla!” het hy haar uit sy kamer gejaag. “Wat maak mens dans?” het sy een aand vir Kaptein gevra. “Die duiwel,” het hy geantwoord en uit sy maag gelag. “Die musiek wat jou hart en jou voete gryp – dit is wat jou laat dans.” Maar waar hy aan al sy ies kom, wou hy nooit sê nie. As haar pa op ’n Vrydagaand te veel brandewyn drink, sê hy dis oupa Bomskok wat Kaptein se ma leer dans het, toe het Kaptein weer by haar geleer. Sus glip die sleutel van die hangertjie af en buk om die kelderdeurtjie oop te sluit, kyk eers of niemand sien nie. Bettie lawaai met potte en breekgoed in die kombuis, haar pa verskree haar broertjies êrens op die werf en haar ma hoes “kog-kog” uit die agterkamer. Miskien het haar ma daardie dag met die kettinkie tog probeer liefde wys. Was dit vir die eerste keer ’n poging tot toegeneëntheid, ’n manier om vir Sus te sê dat sy haar liefhet. Soms sit Sus langs haar ma se bed en bid dat sy met haar sal praat, net haar naam sal noem. Of haar ’n oomblik sal aanraak, haar hand sal druk om aan te dui dat sy haar raaksien, erken en aanvaar. Maar haar ma lê op die hoë bed teen ’n stapel kussings met maer hande oor haar maag gevou en staar met nat oë na die roesmerke op die plafon, of na die swartraamprent van die mooi vrou by haar rooikopseuntjie se wiegie met twee plomp engeltjies in die agtergrond. En daaronder in goue krulletters: Eer uwen Vader, eer uwe Moeder. Of haar ma kyk by die venster uit na die rooi hibiskus. Wat sou sy dink?

Esmeralda “Bliksem!” skrik ek toe die telefoon hier langs my tikmasjien lui. Ek tel nie op nie, Tipp-Ex ’n fout uit en wag vir die irriterende geluid om end te kry. Maar dan begin dit van vooraf. Ek tel onwillig op, my hande nog vol rooi verf. “Hallo, Esmeralda,” klink Maria Christodoulou se moedelose stem oor my swart telefoon. Sy trek los met ’n tirade oor Costas wat hulle splinternuwe Porsche desmoers teen die garagedeur gery het en van ’n vrou in hulle selgroep wat al die vorige week geprofeteer het dit gaan gebeur. Ek luister met ’n halwe oor, kyk hoe die Tipp-Ex droog word en tik verder aan Sus se storie. Toe sê sy: “Jy gaan my nie glo nie, maar gister in die hardware was daar ’n man wat nes jou Benjamin lyk.” My maag draai. “Same eyes, same nose, selfde maniertjies – kon sy ouer broer gewees het.” ’n Hoofpyn bekruip my. “Vra maar vir Xenia, sy was by.” My oë vlug by die venster uit, gly oor die tuin na waar Disco die visdam skoonmaak. “Perhaps it’s only coincidence and is he not related to Benjamin, maar dit het my laat dink, jy weet, dat Benjamin die reg het om te weet wie sy pa is.” Ek spring op, wil-wil die foon neersmyt, maar ek bedwing my. “Dit sal vir niemand goed wees nie,” sê ek bedaard, maar my hart hamer teen my bors. “Jy het geen idee hoe hy was nie.” “Fair enough,” hou sy aan, “but Benjamin has the right to know.” “I need to go, Maria,” lieg ek en gryp my karsleutels wat op die boekrak lê.

Benjamin Ná die sekteleier was my ma skrikkerig vir mans. Sy het ontsettend hard begin werk, soos ’n besetene. Asof iets of iemand haar gedryf het. Bedags was sy

haarkapper, in die aande kelnerin en snags hygromanskrywer. Ek het haar amper nooit meer gesien nie. Ek het na haar verlang, so verskriklik verlang. Na haar en die lekker oomblikke wat ons tog saam gehad het, al was die lekker tye aan die min kant. Maar ek onthou dit. Hoe ek en sy al twee op Nataniël se bruinrys-enlensie-dieet gegaan het. Bruinrys en lensies vir ontbyt. Bruinrys en lensies vir lunch. Bruinrys en lensies vir aandete. Tot ek siek en sat was daarvoor en een nag yskas toe gesluip het – en in die donker kombuis in my ma vasgeloop het. Toe hou ons een helse middernagfees met bier en ’n stash sjokolade en kondensmelk. Jare daarna het Nataniël in die Die Huisgenoot beken dat sy bruinrys-en-lensiedieet ’n klug was, dat dit eintlik nie werk nie. My arme ma was so ontnugter. Vir die soveelste keer in haar lewe. Dan was daar die keer toe sy my op ’n reënerige oggend by die laerskool wou gaan aflaai, toe haak die Mazda se rathefboom vas. In trurat. Toe reverse ons maar al die pad skool toe. Met ek en sy wat huil van die lag. Ek sal ook nooit vergeet hoeveel pret ons gehad het met die kweek van kubusse nie. In die toegeboude stoepie agter die kombuis in die Hercules-huisie. Rye en rye pierings dikmelk. Op die stoeptafel en vensterbank, selfs op die vloer. Ook ’n sak vol klein wit koevertjies waarin die melkkrummeltjies uiteindelik moes kom. Of was dit nog in die woonstel in Arcadia? Ek is nie meer seker nie. Ek was toe so nege jaar oud. Maar ek onthou die maserige reuk daar op die stoep. Ook die radioprogramme waarna ons geluister het terwyl ons koevertjies toeplak: “Verjaardagwense aan Kitta Meyer van Sasolburg, ouma Kokkie van Secunda en Dorie Oosthuizen van Ons Tuis in Pretoria. Hulle is almal vandag neëntig jaar oud. Gods rykste seën aan dié senior burgers.” Die kubusgogga het almal mos hier in die tagtigerjare gebyt. Almal wou geld maak uit vrot melk. Uit die kubuskoning Adriaan Nieuwoudt se briljante plan om skoonheidsmiddels van melkkweeksels te maak. Die hele volk was op hol en aan die gis, letterlik en figuurlik. Ook my ma wou haar share uit die Nieuwoudtmiljoene hê. Elke week het sy vyf liter melk op special by die melkery gekoop, ’n bietjie melk in pierings uitgegooi en die een of ander geheime poeiertjie of smeerseltjie bygegooi. Sy het haar kweekseltjies daagliks dopgehou en vertroetel, tot dit soos maaskaas begin lyk en ruik het. Dit was my werk om die verpoeierde melk in die koevertjies te krap. Dan het ons lekker gesels, ek en my ma. Sommer oor alles.

Sy het vertel dat haar ma nie ’n clue gehad het hoe om liefde te wys nie. Dat sy ’n kil vrou was wat haar kinders behandel het asof hulle haar lyf verniel en haar loopbaan as danseres vernietig het. Sy het nie eens haar kinders geborsvoed nie, het my ma gesê, sy het sommer ’n soogvrou van die statte gehuur. Ek was verbaas oor hierdie openbaring, want sy het nie sommer oor haar jong dae of familie gepraat nie. Ek het so gewens sy wil ook oor my pa praat, maar daaroor het sy geswyg. Nooit ’n woord oor wie my pa was nie. Net toe ek baie klein was, het sy ’n klomp strontstories vertel oor waar ek vandaan kom. Een middag toe ons van die winkels af terugkom, het die bure se kat al die suurmelk in die pierings opgevreet, en toe die sitkamermat beskyt. My ma was in ’n toestand. Wou die kat wurg. Maar kort daarna het die kubuskoning se bedrog uitgekom, dat die hele projek ’n verneukspul was. Skrikwekkend hoe een mal fokker ’n hele volk vir die gek kan hou. Maar nou ja, geld praat en mense is gierig. My ma ook. Ek sou tevrede gewees het om net daar in Hercules skool te gaan, maar ek moes na ’n beter skool waar ek met ordentlike kinders kon omgaan. Wat beter opgevoed is, het my ma gesê. Ek moes twee busse vat om daar te kom, eers Kerkplein toe en dan al die pad na Garsfontein. Toe is die kinders nie beter opgevoed nie. Hulle was boelies. Brats. Daggarokers. Rassiste. Soos op enige ander plek. En al wat ek wou hê, was my ma. Dat sy in die middae ná skool die voordeur vir my sal oopmaak, vir my ’n toebroodjie sal maak en met my gesels. My sal troos. Met my sal raas wanneer my Nirvana te hard aan is. In my ore kerm om my huiswerk te doen. Ek wou hê iemand moet vir my grense stel, my uitkak omdat ek droogmaak, stokkies draai, rook en nie my skoolklere uittrek nie. Wat my vasvat oor die porn onder my matras, oor my girlfriend wat in my kamer slaap. Maar sy het alles toegelaat. Selfs wanneer ek kak aangejaag het, was dit altyd iemand anders se skuld. Soos toe ek die scene met die onderwyseres in my standerdnegejaar gehad het.

hoofstuk 11: haar vriende noem haar jessie

Esmeralda Ek gee vet op die Krugersdorp-snelweg in my swart Mercedes. “Die ampsmotor”, noem Benjamin dit om my te verpes. Of “die moerse Marmitekar”. Hy weier om vir ’n rit in my kar te gaan, sê hy sit g’n sy agterent in so ’n dekadente petrolvreter wat die osoonlaag verder opfok nie. En dit boonop terwyl mense vrek van die honger. Vyf arm gesinne kon ’n dak oor hulle koppe gekry het met die geld wat so ’n lykswa kos. Verdomde skande, sê hy. Ook soveel issues, dié seun van my. Toe ek ’n jaar gelede die nuutste Z4 vir hom op sy verjaardag wou koop, het hy byna ’n oorval gekry. “Ma se carbon footprint is groter as hierdie flippen huis!” het hy geskree, sy arms moedeloos opgehou asof hy die gewig van die wêreld se sondes manalleen moet dra. “Benjie, Ma weet sy’s dik, maar dis wragtie nie nodig om my so te beledig nie,” het ek gesê. “Ek poep darem ook net in my binnekamer, my kind.” “Ag, jirre tog, Ma,” het hy sy maergat vir my gewip; dink natuurlik ek is dommer as grond. Sou ook nie gehelp het om hom te vra waarvoor ek my dan afsloof nie, dat ek darem die reg het om die vrug van my arbeid te geniet. Want Benjamin weet niks van die gekwelde Prediker se gepeins in die Bybel nie – verdomde heiden wat hy is. Nie lank daarna nie, het Benjamin met ’n Toyota Prius by die huis aangekom. Bleddie lelike batterykar. “Die batteryhoender” noem ek dit. As dit waar is dat alle motors in die toekoms só gaan lyk, trap ek eerder ’n dikwielfiets. Sal my dalk goed doen. Ek sit voet in die hoek, sien in my truspieëltjie hoe bome en geboue en vragmotors klein raak. Hoe my pupille rek. Ek is op pad na my ontwerper in Johannesburg, een van Justin se vriende, Avril. ’n Knorrige maar flambojante jong moffie wat kan toor met kleur en lap en bykomstighede. Wat ’n mens met die regte ontwerp, ’n strategiese serp of gordel en kleurkontras, twintig kilogram

ligter kan laat lyk. En tien jaar jonger. Dít wil gedoen wees. Die spoedmeter glip verby honderd en veertig kilometer per uur. Wanneer ek by Fat Bottom Girls in Sandton instap, word ek ’n celebrity. Avril du Toit – op die Franse manier uitgespreek – storm gewoonlik dadelik op my af met ’n “Sweetheart, where have you been?” en soen my met sy runniklaggie op elke wang. “Jy lyk fabulous!” is sy standaardkompliment aan sy beste kliënte, al lyk jy die dag of jy ’n landmyn afgetrap het. Daarna word ek na ’n sofa gelei waar ek ’n glas Cava in die hand gestop word. Eers was dit Veuve Clicquot, maar Avril kla dit raak nou te duur met die ekonomie wat sy gat gesien het. Maar as jy my vra, is dit pure vrekkerigheid, soos dit nou maar eenmaal met die meeste moffies gesteld is. My skouers en nek word dan gemasseer deur Rosina – ’n enorme vrou wat gospelliedjies neurie terwyl sy jou knie en klop. Dan neem Avril se bekwame span kleremakers my onder hande. Androgene jong goedjies met vreemde haarstyle en nog vreemder name: Jupiter, Chastity en Nova. Omgewe in walms duur parfuum wat meet en pas en materiaal drapeer. Hulle almal, natuurlik in teenstelling met Avril se klante, so dun soos gedagtes: Prominente sleutelbene en skouerknoppe, heupbene wat uitsteek, broeke wat hang. Jy’s eintlik skoon dankbaar jy’s dik. Avril is self ’n vreemde verskynsel – altyd geklee in ’n stywe swart leerbroekie, visnetkouse en skerppuntslangvelskoene, ’n deursigtige frokkie, hondehalsband, eyeliner en ’n knorrende Yorkie onder die arm. Ek moet my bedwing om hom nie oopbek aan te staar nie. Dis soos ’n ongelukstoneel langs die pad – jy wil nie kyk nie, maar kan dit nie verhelp nie. Wanneer ek by Fat Bottom Girls uitstap, voel ek gewoonlik soos een van die glitterati, al het dit my duisende rande uit die sak gejaag. Maar ek kry die sinkende gevoel dat dit nie vandag gaan werk nie. Ek sug, trap die versneller dieper in. Maak nie saak waar Avril en sy troepe vanmiddag ’n wynrooi syroos of seegroen volstruisveer gaan vassteek of hoe duur die rokmateriaal, of hoe uitspattig die skoene en hoed en krale of handsak gaan wees nie, ek gaan steeds dik en onaantreklik voel. Onvergenoeg. Oud. Ongewild. Onversorg en onnosel. Miskien moet ek eerder my hare laat kap en kleur, dalk sal dit help om die knop

in my keel weg te vat, die hol kol op my maag op te klaar. Of miskien ’n gesigsbehandeling en pedikuur by Brenda. Dalk moet ek tog Justin se terapeut gaan spreek. Maar sielkundiges het gewoonlik meer hang-ups as hulle pasiënte. En wat kan hulle nou eintlik aan jou benarde situasie doen, behalwe om te sit en kyk hoe jy jou binnegoed teen sewehonderd rand per uur uitryg. Party goed moet in elk geval ongesê bly. Daar is dinge wat jy nie eens aan jouself, nie eens aan God kan noem nie. Wat nog te sê aan ’n vreemde vroumens wat haar brood uit ander mense se ellende verdien? Die spoedmeter se naald spring tot op honderd vyf en sewentig kilometer per uur. Vroeër jare het seks die vermoë gehad om die doodsheid in my te laat wyk. Al was dit net vir ’n paar minute. Onder ’n man se hande kon ek vir ’n rukkie vergeet wie en wat ek is. Orgasme het my vlerke gegee en my tydelik verplaas na wonderlike en eksotiese plekke. Ek kon my swaar liggaam ligvoets verlaat. Vir ’n paar oomblikke nimfagtig en lighoofdig oor magiese landskappe rondsweef. Tot ek hardhandig terug aarde toe geruk is. Maar op die lange duur kon dit nie die leegheid in my wegvat, of die donkerte in my verdryf nie. Daar was ’n tyd toe godsdiens dieselfde uitwerking as seks op my gehad het, toe gebed my deursigtig en lig soos rysmiervlerke gemaak het. Maar deesdae sukkel ek om te bid en steek my Calvinistiese gebede teen die plafon vas. En alkohol, alkohol is ’n verraderlike minnaar. Wat jou altyd na gesellighede vergesel, immer aan jou sy is. Wat jou aanvanklik selfvertroue gee, jou laat goed voel oor jouself. Jou laat glo dat jy maerder, mooier, slimmer, ouliker en gevatter is as wat jy in werklikheid is. Jou laat vergeet wie en wat jy is. Waar jy vandaan kom. Maar wanneer jy jou heeltemal aan hom oorgee, nie meer sonder hom kan leef nie, dan druk hy jou weg. Verneder hy jou voor vriende. Dryf jou familie van jou weg. Maak hy ’n gek van jou. Takel hy jou af, ontneem jou van jou skoonheid, stroop hy jou van selfrespek en oordeelsvermoë. Sodat jy langs vreemde mans wakker word. Jou klere in die openbaar uittrek. Jou naam vergat. Dinge kwytraak wat jy vir die res van jou lewe berou. Uiteindelik stoot hy jou van hoë geboue en brûe af. Stamp hy jou voor aankomende verkeer in. Tot onlangs kon skryf my bevry van myself. Maar toe kom Sus.

Sus Toe haar ma uitgeskuif is agterkamer toe, het Sus die hibiskus daar voor die venster geplant omdat haar ma so baie van rooi hou. En van hibiskusblomme. Prinsesblomme, het sy dit genoem. Só ’n rok het sy gehad toe sy jonk was, soos ’n rooi hibiskus, het haar ma eenmaal lank gelede vertel. ’n Dansrok wat so uitklok, van die fynste georgette. Twee jaar het die struik gevat om te blom, maar dit het vinnig en dig gegroei, seker van die kamerpot wat Sus elke dag daar uitstort. Saans sien Sus vlermuise wat uit die dadelpalm langs die stoep duik en met skurwe tongetjies aan die blomme se borselrige stampers gaan lek. Soms droom sy van haar ma in die papierdun dansrok. Fyn soos ’n blom is haar ma op die dansvloer onder ’n kroonkandelaar, haar voete raak nie grond nie. Die kristallig gooi patrone op haar gesig en haar kaal rug. Sy dans swewend asof onder water, geluidloos. Wanneer Sus haar ma afspons of sop voer, haar hare kam of vir haar Bybel lees, kyk haar ma haar aan met vogtige oë. Hondjie-oë, spot Sus se boeties. Soos dié van ’n chihuahua, terg hulle. “Chi-wa-wa-wa,” kom blaf hulle in die kamerdeur om haar siel te versondig, hyg met tonge wat dáár hang. Maar Sus jaag hulle weg, sê hulle moet skool toe of loop werk. “Skoert!” gil Sus nes haar ma en gooi ’n skoen agterna, “julle niksnutte!” Dan hardloop hulle jillend die gang af en stamp aan mekaar. Minder en minder luister hulle na haar, draai hulle stokkies, wil hulle nie bad nie. Wil nie help brood knie of vuurhout soek of wasgoed ophang of eens hulle beddens opmaak nie. Steek hulle tong uit, praat hulle teë, kyk hulle haar uitdagend aan en bal hulle vuiste vir haar. Veral die oudste een, Floors. Net vir hulle pa luister hulle nog. Uit vrees vir sy vinnige humeur en sy nog vinniger sambok. Maar Kareltjie is sag met haar, Kareltjie wat haar snags vashou en warm hou. En teen sy bors troos. Wanneer haar hande rooi geskrop is, haar rug seer gebuk is agter die streep klere wat sy moet optel en haar knieë pyn van vloere vryf, is hy daar om haar met bloekomolie in te smeer. Partymaal wanneer haar ma so na haar kyk, praat Sus tog met haar, baie sag.

“Die swart hennetjie het vyf kuikens, Ma.” “Ek het vanmôre vars blomme op ouma Toors se graf gaan sit.” “Org het kopluise.” “Die pruime dra goed vanjaar.” “Die bure het kweperjellie present gegee.” “Kareltjie het omlope, Ma.” “’n Slang het die hond gepik.” “Daar was gisternag ’n messtekery by die strooise.” “Bennie dra al langbroek, Ma.” Maar wanneer Sus uit boeke en tydskrifte voorlees, lyk dit asof haar ma regtig luister, of miskien is dit die prentjies wat haar aandag trek. Sus lees voor uit Dwaalstories en Die Koningin van Skeba en Sy kom met die sekelmaan, oor en oor, want dis al wat sy het: “Kom weer stilletjies vannag in my slaap, my liefste, as die maan laag lê en die winde rus …” Naderhand hoef sy nie meer te lees nie, die woorde kom vanself in haar op. Soms voeg sy haar eie woorde by, borduur sy voort op die intrige, gee sy nuwe nuanses aan die storielyn. Terwyl haar ma ademloos luister. Dis alles tweedehandse boeke wat Ella en Inge nog uit Pretoria aangestuur het, oor hulle weet Sus moes skool opgee. Maar deesdae stuur haar niggies net die Landbouweekblad, Die Huisgenoot en Sarie Marais, dan is die posgeld glo goedkoper. Wanneer Sus artikels, lesersbriewe, resepte, breipatrone of vervolgverhale uit die tydskrifte voorlees, draai haar ma haar kop, verdwyn die wasigheid voor haar oë, en kyk sy reguit na Sus. Sus lees oor eksotiese reise na die Victoria-waterval, Kalahari Gemsbok-park, Mont Aux Sources en Kaapstad. En haar ma, wat nog net in Pietersburg, Haenertsburg, Duiwelskloof en Tzaneen was, reis saam in haar kop. Of sy lees oor nuwe rolprente wat in die Unie vertoon word. Funny face met Audrey Hepburn en Fred Astaire. The solid gold Cadillac met Judy Holliday en Cat on a hot tin roof met Elizabeth Taylor en Paul Newman. Dan knik haar ma effens, asof sy oorweeg watter fliek om te gaan sien. Sus lees ook skoonheidswenke voor: “Die mooiste gesiggie en netjiesste mannekynlyfie kan nie vir ’n vulgêre stem en gebrek aan maniere vergoed nie. Oefen doelbewus om sag, duidelik en netjies te praat. ’n Sagte, dog duidelike stem en strelende lag is ’n bate vir iedere vrou …” Dan rek haar ma die oë of sy wil sê: Daar het jy dit nou! Wanneer Sus die tydskrifte van hoek tot kant deurgelees het, begin sy deur die

advertensies werk: Myo-Plastex vir breukverligting, ManZan vir “aambeie wat bloei, jeuk en ontstoke is”. Partex sanitêre doekies met lussies – gewone grootte, junior en kraamgrootte, Arrid-pommade vir sweetreuke, Dr. Williams se pienk pille vir senuwees en Bile Beans vir hardlywigheid. Wanneer haar ma verveeld raak met die advertensies, dra Sus dit dramaties voor, met handgebare en oordrewe gesigsuitdrukking: “Marie, jy móét jou tandarts spreek in verband met onaangename asem, dan sal jy Gert weer dikwels sien … Gebruik Colgate-Tandcrème!” of “Te midde van haar veelvuldige pligte as lugwaardin, ontspan Susan ’n oomblikkie met ’n baie welkome koppie Brooke Bond Ceylon-tee.” Dan lag haar ma se oë, kreukel haar neus. Partymaal, as Sus haar ma wil verpes, hou sy sigaretadvertensies onder haar neus: Besig of ledig, Cavalla bevredig! Ek rook altyd Springbok-sigarette omdat hulle van nature goed is. Kommando – Suid-Afrika se gewildste sigaret. Peter Stuyvesant: man na my hart, sigaret van my keuse! Dan hyg haar ma al hoe vinniger, tong malend in haar mond. “Kog-kog”, hoes sy verwytend, “kog-kog”. Of daar drup ’n kwylsel op haar ken. Wanneer haar ma die dag krag het, krabbel sy iets op ’n stukkie papier met haar potloodjie en druk dit in Sus se hand. Wetter of Bliksem in ’n bewerige skriffie. As haar ma ooit weer daar opstaan, trek sy Sus se gatvelle vir haar af. Op reëndae, wanneer Sus ’n tydjie het om af te knyp, sit sy langs haar ma se bed en knip prente van meubels uit die tydskrifte en plak dit met dik bruin gom in haar ou kladboek. Dis gom wat Kaptein self maak deur varkkloutjies op ’n buitevuur uit te kook. Elke dubbelbladsy in die kladboek verteenwoordig ’n vertrek in Sus se luukse stadshuis. In die kombuis plak sy ’n 20th Century-kombuisstel van Bradlows – ’n ultramoderne lentegroen kombuiskas met geronde glas, baie pakplek en ’n horlosie, met byende aluminiumtafel en stoele. In die hoek kom haar Frigidaire elektriese stoof – nie ’n smerige koolstoof in haar kombuis nie! En natuurlik haar Fuchs-Ware-yskas en Sunbeam-koekmenger. In die slaapkamer gom sy ’n Mervyn-slaapkamerstel vas wat twee imbuiahangkaste, spieëltafel en dubbelbed insluit. Daarby plak sy ’n stapel Waverley-komberse van suiwer wol en langs die bed kom ’n Carmanco Struga-

mat – net die beste vir die hoofslaapkamer. In die eetkamer plak sy die Welkomeetkamerstel van kiaat, ook van Bradlows. Op die buffet plak sy deftige opskepskottels met skaapboud en braaiaartappels, gebakte poedings en Trottersjellies. Beslis nie melkkos of boontjiesop of gestoofde kwepers nie. Die sitkamerstel knip sy uit ’n Bok-politoeradvertensie. Langs die rusbank plak sy ’n Global-radio en op die koffietafel ’n vaas blomme, al is dit heeltemal te groot en laat dit haar sitkamer ’n bietjie beknop lyk. Daar is net-net plek vir die hele Afrikaanse kinderensiklopedie-reeks op die boekrak. Haar huis het ’n badkamer met ’n bad en ’n spoeltoilet, nie net ’n wastafel en stink buitetoilet nie. In die badkamer plak sy ’n bottel Harpic, Nomisol vir haar valstande, ’n blikkie Coty-gesigspoeier, Body Mist-reukdoder, Ipana-tandpasta en Nurse Brand-toiletpapier. In haar huis sal niemand koerantpapier hoef te gebruik nie, nooit nie. Op die volgende bladsy kom ’n prent van haar dubbelverdiepingspoghuis met ’n lieflike ruim tuin waar sy teepartytjies sal hou. Voor die huis parkeer sy ’n roomkleurige Morris Minor – haar man se kar. Langsaan kom haar motor, ’n Hillman Minx met baie bagasie-ruimte omdat sy baie sal reis.

Esmeralda Eintlik het ek toevallig skrywer geword. In my vroeë twintigs het ek ’n pos by Orkney se skakelbord aanvaar. Stories het daarom maklik en soms ongevraag na my toe gekom. In ’n beknopte, skemer vertrekkie langs die ou poskantoor wat ruik na politoer en vlieëgif het ek saam met ses ander meisies van sewe in die oggend tot sesuur die aand oproepe ontvang, deurgesit, onderskep en soms per ongeluk afgesny. “Nommer, asseblief, number, please, ek sit u deur, you’re going through, dit spyt my, die nommer is besig …” Natuurlik het ons ook afgeluister. Die mense van Orkney het nie geheime gehad nie. Meestal was dit gemeenplasige gesprekke wat jy aanhoor terwyl jy jou naels verf of ’n tydskrif deurblaai of sigaretrook in kringetjies uitblaas. ’n Ma wat haar dogter vra om vis en tjips van Johannesburg af saam te bring – “Ag, sussie, bring tog vir Ma ’n sieling se fus & kjoep.” ’n Oupa wat sy kleindogter op haar

verjaardag bel: “Aitsa! En hoe oud is Oupa se kind dan vandag? Al heeltemal ’n groot meisiekind!” ’n Verslae boer wat vertel hoe ’n haelstorm sy mielies verniel het. ’n Staatsamptenaar wat kla oor hoe sleg sy baas hom behandel. ’n Onderwyseres wat vertel hoe onhebbelik haar leerlinge is. ’n Mynwerker wat huis toe verlang. Gewone mense met ’n onopwindende lewe wat soos karakters in futlose boeke soms deur die een of ander katastrofe oorval word. Droogte. Siekte. Egskeiding. Dood. Miskraam. Liefdesteleurstelling. Afdanking. Homo sapiens van die klas Mammalia wat soos enige ander dier oorgelewer is aan die lotgevalle van die lewe, blootgestel aan natuurrampe en natuurelemente. En eindelose ander kak. Soms moes ek my inhou om nie uit te bars van die lag terwyl ek inluister nie. Ander kere was die gesprekke meer sensasioneel. ’n Dominee wat Mevrou Dominee met die skriba verneuk. ’n Kind wat die polisie oor huismoles bel. ’n Vrou wat by haar suster huil omdat sy vermoed haar tweede man lol met haar dogters. ’n Man wat sy buurman oor sy lastige honde uitskel en twee vriendinne wat skinder oor die Duitse bakker wat glo nie sy hande van meide kan afhou nie. Nou en dan selfs die opwinding van ’n obsene oproep. Terwyl die ander meisies met etenstye hulle toebroodjies onder die Afrikavy agter die poskantoor gaan eet of gestaan en ginnegaap het, het ek al die gesprekke wat ek afgeluister het in ’n notaboekie aangeteken, selfs die saaiste gesprekke. Mens weet nooit, dalk kry ek dit nog nodig om ’n verhaal geloofwaardiger te maak, het ek gedink. Selfs die oënskynlik onbenulligste detail het ek in my swart boekie opgeskryf. Die stemtoon, intonasie, aksent, dialek, elke nuanse daarvan. Dit het my plesier gegee om uitgestrek met my sykousvoete op my lessenaar te sit en hierdie gesprekke neer te skryf en gesigte agter die stemme op te tower. Gesigsuitdrukking. Die trek van ’n mond. Oë wat blits. Onderlip wat bewe. Trane. Magtelose gebaar. Terwyl ek die een malvalekker ná die ander in my kies druk, het ek voortgeborduur op die flenters gesprekke wat ek gehoor het. Ek het stertjies bygelas, my eie storielyn geformuleer en dramatiese eindes bewerkstellig. Nie net kon ek personasies met verskillende persoonlikheidstipes skep nie, ek kon hulle beheer. Manipuleer. God speel. Ek kon lewe aan karakters gee en hulle

laat sterf. Ek het tragedies en rampe oor hulle laat kom. Oorstromings, epidemies, motorongelukke, seestorms en plae. Ek het hulle laat foute maak, verkeerde keuses laat maak. Hulle laat seerkry, bloei, struikel. Laat moord pleeg, laat vermoor. In die tronk laat beland. Maar ek het ook saam met my karakters seergekry. Was teleurgesteld as hulle opgeneuk het, trots op hulle as hulle moeilikheid te bowe kon kom. En ek was hartseer as my helde en heldinne doodgaan, het teen die einde van ’n storie moeilik van personasies afskeid geneem. Dit was tydens so ’n etensuur – toe die ander meisies hulle konfyttoebroodjies onder die boom staan en eet en ek in die rokerige vertrek deur my notaboekie blaai – dat een van die skakelbordliggies begin flikker en die gebruiklike kras geluid van ’n inkomende oproep opgeklink het. Ek het die oproep deurgesit en weer voete in die lug in my boekie geskryf. Maar toe het ek weer die oorfone oor my kop getrek, waarom weet ek nie. Miskien was dit iets in die jong vrou op die lyn se stem. ’n Dringendheid. Miskien omdat die oproep van ’n telefoonhokkie buite die dorp ingekom het. “Daar’s ’n koevert met vyfhonderd pond in jou posbus,” het die vrou gesê. Uitasem. “Wanneer kry ek die res?” het ’n man kortaf gevra. Die vrou het effens na haar asem gesnak. “Soos ons afgespreek het, as dit … gedoen is.” Ek het regop gesit. “Moet net nie ná die tyd met storietjies kom nie, ek weet hoe werk julle vroumense se koppe,” het die man skor gesê. “Ek sal die res van die geld bring sodra dit verby is, dit sweer ek.” Haar stem was onvas. “Sewehonderd pond,” het die man geblaf. “Maar ons het ooreengekom op …” Die tiekieboks het gesluk; ek kon hoor hoe die vrou muntstukke ingooi. “Sewehonderd pond, nie ’n pennie minder nie,” het die man gesê.

Ek was bang dat hulle my hartklop sou hoor. Die vrou se asemhaling het in stote gekom. “Meneer, asseblief.” “As jy dit gedoen wil hê en goed gedoen wil hê …” “Goed, ek sal ’n plan maak. Wanneer sal dit verby wees?” het die vrou hees gevra. Die man het hoorbaar gegrinnik. “Vanaand om halfnege. Consider it done.” “Doen dit net vinnig en pynloos, asseblief, moenie laat hy ly nie.” Maar die man het afgelui. Ek het die oorfone stadig afgehaal, my handsak gegryp, iets van ’n hoofpyn aan die opsiener gemompel en met ’n nat lap oor my voorkop en ’n koppie kookwater langs my bed in my skemer woonstel gaan lê. Die volgende middag op die trem het ek die koerantopskrif gesien. Gesiene arts in huisroof vermoor. Ek het duiselig by die halte afgeklim en ’n koerant gekoop, dit net daar op die bankie oopgevou. Prof. Stephan Visser, bekende medikus en huisarts van Orkney, is gisteraand omstreeks negeuur, terwyl sy vrou en kinders by familie gekuier het, doodgeskiet. Die motief blyk diefstal te wees, aangesien ’n aansienlike bedrag geld, vuurwapens, ’n pelsjas en juweliersware vermis word … By die berig was daar ’n foto van Stephanus Visser, asook sy vrou, Marietjie Visser. ’n Fyn, blonde vrou. Is dit blote toeval, het ek gewonder. Of was dit regtig hierdie jong vrou met die onskuldige oë se stem wat ek in my gehoorstuk gehoor het? Daardie aand het ek my vinger oor die lys Vissers in die telefoongids laat gly. Ek het die nommer by Visser, Stephanus (Prof.) gebel, maar dit was afgesny. Dit het in elk geval nie meer saak gemaak nie. Ek het my eie storie rondom hierdie gebeure geweef. Ek het ’n dramatiese verhaal met affairs, jaloesie, brandende ie, ’n aantreklike dokter Visser en sy verleidelike jong ontvangsdame en ’n groot som versekeringsgeld op my tikmasjien uitgeslaan. Vir maande aaneen, sonder om ordentlik te eet of te gaan werk. Só het ek my eerste roman geskryf. Die skemer uur. Maar die uitgewers was nie beïndruk nie. Dis te oorskryf. Te onwaarskynlik. Te veel melodrama. Sal nie byval vind by ons leserspubliek nie. Te bloeddorstig. Ek het die afgekeurde

manuskrip in my onderste lessenaarlaai gedruk en na nuwe werk begin soek. Ek het haarkapper geword. Ook hier het stories in my skoot geval.

Sus Sus het lank na ’n prent van haarself gesoek en uiteindelik een op die voorblad van die Sarie van 15 Mei 1956 gekry. Die vrou op die foto het ’n ligte Audrey Hepburn-kapsel, smal skouers en ’n dun middeltjie. Op haar rooi mond speel ’n effense glimlaggie. Haar houding is regop en trots, selfs uitdagend. Sy staan wydsbeen, hande op die heupe. Sy dra ’n Fairweather-snyerspakkie wat tien pond, negentien sjielings en ses pennies kos en fyn Coastella-sandale van ses pond. Sy is nie skaam nie, sy loop nie met hangskouers nie, haar tande word nie sleg nie. Haar naels is ligpienk geverf. Haar hande is nie skurf en gebars nie. Sy mag langbroeke dra. Sy luister nie na plate van Pat Boone en Mario Lanza nie, sy luister na Frank Sinatra, Buddy Holly en Elvis Presley. Haar stem is strelend en duidelik, sy mompel nie. Sy hoef nie haar ma se doeke te was nie, hoef nie die oliering in die sinkbad met Vim te skrop nie. Sy hoef ook nie die koolstoof te stook, omlope te dokter, haar broertjies met granaatwortelaftreksel te ontwurm of vieruur die oggend op te staan nie. Haar naam is nie Sus nie, haar naam is Jessica. Haar vriende noem haar Jessie. Jessica hoef nie vir haar pa in die skuur te gaan lê nie, hoef nie haar gesig in die strooi te druk om haar snikke te smoor nie. Sy ruik nie na vrees nie, sy ruik na Potter & Moore. Sus knip haar sorgvuldig uit en plak haar langs die Hillman Minx. Wanneer Sus so sit en prente soek, ignoreer sy haar ma se flentertjies papier met dors en voet jeuk! en brandboud daarop geskryf. Dit lê naderhand die vloer vol, maar Sus hou haar blind. Om ’n man vir haar statige woning te soek, is moeiliker. Die mans in die tydskrifte is gladde latte uit Hollywood, of Vrystaatse boere wat sigarette adverteer. Bebaarde ou goed. Dominees wat die volk wil red. Of bebrilde

skrywers wat hulself vreeslik ernstig opneem. Dis gewoonlik hier waar Sus moed opgee en die kladboek in die dresser se laai druk. Volgende keer sal sy eerder Christian Dior-aandrokke vir Jessica uitknip as om man te soek, dis net ’n mors van tyd. Baie keer beduie haar ma sy wil ook sien wat Sus al alles in haar boek geplak het, maar Sus skud die kop, dit is háár boek. Buitendien sal haar ma net weer aangaan oor die boosheid van Mammon en ydelheid en oor aardse goed wat deur mot en roes vergaan; dat sy wat Sus is eerder hemelse skatte bymekaar moet maak. Nie dat haar ma ’n woord kan uitkry nie, maar Sus weet wat sy dink as haar klam ogies so knipper.

Benjamin Nou nog weet ek nie hoe dit gebeur het nie, die ding tussen my en die kunsonderwyseres, juffrou Fourie. ’n Doodgewone ma van twee kinders. Nie besonder aantreklik nie, met drilboude en haelskade. Maar sy het na aarbei geruik en nie altyd ’n bra onder haar T-shirts gedra nie. Sy was ’n bietjie verstrooid en neuroties, het maklik gerattle geraak wanneer die seuns haar geterg het. Haar klasse was lawaaierig en chaoties, haar dun stem het onder die geklets en gegiggel weggeraak. Sy was ook altyd laat. Gewoonlik het sy eers tien minute ná die periode al begin het uitasem by die klas ingestorm, skoene in die hand. Soms terwyl sy klas gegee het, het haar woorde in die middel van ’n sin opgehou. Jy kon sien haar kop is op ’n ander plek. Sy het met wasige oë by die venster uitgestaar, asof sy Constable se landskappe of Friedrich se Gotiese murasies daar buite kon sien. Die harde, vaal speelgrond het plek gemaak vir pastorale tonele en kloostertuine, of so het ek gedink as sy so gobsmacked voor die venster staan, haar mond effens oop, hare windverwaaid en haar verfbevlekte hande agter die rug. Die klasnar het dan op haar afgesluip en haar met ’n “duh!” skrikgemaak sodat sy verskriklik aan die vloek gegaan het, totdat sy met rooi ore en ’n hand oor haar mond om verskoning vra. Natuurlik bang die brats gaan gee haar aan oor sy “fokken bliksem” gesê het; skurwe taal voor hierdie verfynde kinders gebesig

het wat uit sulke “goeie” Afrikaanse huise kom. Soos die Waterkloof-vier. Dan was daar die keer toe sy ’n stukkie bordkryt in haar handsak gesoek en ’n tampon uitgehaal het – vir almal om te sien. Ek het saam met die res van die klas opgecrack. Ek kon my al die volgende uitgawe van ons skoolkoerant voorstel: Onderwyseres skryf met Tampax op bord. Natuurlik met ’n spotprent daarby. Maar ek het haar jammer gekry, ook omdat party seuns gesê het sy is ’n tert en dat sy net ’n goeie shag nodig het om haar by te kry. Met haar stywe langbroeke en gesmeerde rooi lipstiffie, en natuurlik omdat sy nie altyd ’n bra aangehad het nie. Ek wou hulle verkeerd bewys. Dat sy maar net ’n bietjie aandag en geselskap benodig het, want ek het ook gehoor dat haar doos van ’n man partymaal hoog gerook by personeelfunksies opgedaag het. Ek het in ’n kunsgeskiedenistoets gekrib. Met ’n stukkie papier met die antwoorde daarop reg langs my vraestel, vir almal om te sien. Maar natuurlik was juffrou Fourie weer te deur die poep om dit self agter te kom. Die klas se klikbek, Diana Swart, moes dit onder haar aandag bring. Ek kon sien hoe juffrou Fourie verbleek toe Diana haar hand opsteek en fluisterend na my wys. Ek kon sien hoe wik en weeg sy oor wat om te doen, dat sy tot elke prys eerder dié konfrontasie wou vermy. Maar toe sy uiteindelik op my afstap, het ek die papier in my mond gedruk, sommer vir die snaaksigheid. En gesluk. Juffrou Fourie het eers rooi geword, en toe wit. “Is jy fokken mal?” het sy met ’n histeriese stem gegil. Die klas het geskud van die lag. Toe het sy weer haar hand oor haar mond geslaan en om verskoning gevra, en gesê ek moet ná klas agterbly. Presies wat ek wou hê. Sy het gewag dat al die kinders uit die klas is en langs my kom sit. ’n Hele ruk het sy niks gesê nie, net so gesit en kyk. Haar gesig na die venster gedraai, asof sy al weer in die een of ander mistige landskap verdwyn het, saam met Watteau se statige figure op ’n pelgrimstog deur die Franse platteland, na die een of ander eksotiese bestemming. Maar toe het sy skielik gepraat: “Benjamin, ek kan seker vir jou lieg en sê dat ek dit nie van jou verwag het nie, maar eintlik het ek. Ek het dit lankal sien kom.” Ek kon voel hoe my gesig warm word, hoe my kieste verstyf. Ek was heeltemal onkant gevang. “Ek kan sien jy gaan deur ’n moeilike tyd,” het sy verder gegaan. “Ek’s seker

veronderstel om jou ma oor die afskrywery te bel, maar ek weet dat ook sy dit nie maklik het nie.” Ek het my verskriklik vererg. Hoe durf sy so persoonlik raak! Waar kom sy daaraan? Ek het my tas oor my skouer getel. “Dit het niks met Juffrou uit te waai nie,” het ek kortaf gesê. “Ons het almal ons sadness, Benjamin.” Sy het gesug. My keel het gekramp. Ek wou tjank. Voor hierdie scatterbrain van ’n juffrou, wat toe nie so ’n scatterbrain was nie. Iets het in my padgegee. Ek het snot en trane begin huil, ek het nie meer omgegee nie. Sy het haar arm om my skouers gesit. “Huil maar, Benjamin,” het sy gesê. “Dis oukei.” Sy het haar sakdoek vir my aangegee. Ek het my neus daarin geblaas. Ek kon haar daaraan ruik. Aarbeie. Toe wou ek weer huil. “Sadness is nie sleg nie,” het sy hier naby my gepraat. “Weemoed het al tot ongelooflike kunswerke aanleiding gegee.” Sy het my skouer gedruk. “As dit nie vir Van Gogh en Goya en Pollock se sadness was nie …” Sy het my in die oë gekyk. Daar het iets tussen ons gebeur. Ek kon dit voel in die laatmiddagson wat deur die venster val. In die stilte van die groot klaskamer, asof die leë skoolbanke en stoele ’n teenwoordigheid het. Ek het die vreemdste gevoel gekry, dat ek haar voorheen geken het. In ’n ander lewe. Dat ons mekaar al ’n leeftyd lank ken, al glo ek nie aan sulke crap nie. Maar toe het dit real gevoel, op daardie Vrydagmiddag. Ek het weer gaan sit en haar alles vertel. Dat ek nie ’n pa het nie. Van die vreemde mans wat my ma huis toe bring. Dat ek my ma liefhet maar ook haat. Van my eensaamheid elke dag op die bus, in die huis, selfs by die skool. Sy het geluister en my getroos, seker op die enigste manier wat sy geken het, met haar moederlike lyf. Want toe ek weer sien, lê ons op die vloer tussen die stoele met ’n klomp papiere en verfkwaste om ons gestrooi, my broek op my knieë en haar borste onder my hande, haar lyf sag en inskiklik. Die lyf van ’n vrou wat weet van seks. Wat kinders gehad het en nie skaam is oor haar effense hangborste en slapperige maagvel nie. So anders as die harde, selfbewuste meisielywe wat ek tot in daardie stadium verken het. Ek het elke Vrydag ná skool gebly. Vir detensie. Vir seks. En liefde en troos. Partymaal het ons net gesels. Sy het my vertel dat sy die oudste kind van ’n groot middelklasgesin was, dat sy liefdevolle ouers gehad het, maar dat sy tog gevoel het sy hoort nie by hulle nie. Dat haar plek elders is. “Ek soek nou nog na

daardie plek, al is dit in my kop,” het sy gesê. “Miskien is my tuiskoms eers in die dood. Ná die dood, wie weet?” Ek het haar vertel dat my ma soms vir my soos ’n vreemdeling voel, iemand wat ek hoegenaamd nie ken nie. En die vreemde vrou wat saam met my in die huis bly, lyk nie soos my ma nie, het ek gesê. Voel nie soos sy nie, klink nie soos sy nie. Ruik nie eens soos my ma nie. Juffrou Fourie het my aangegaap. Nie eens sy kon dit verstaan nie. “Maar hoe wil jy dan hê moet sy ruik?” het sy gevra. “Soos ’n ma,” het ek moedeloos geantwoord. “Soos mý ma. Soos … warm melk. En aarbei. Soos jy.” Juffrou Fourie het nie hiervan gehou nie. Sy wou nie my ma wees nie. Ek kon dit sien aan die manier waarop sy haar mond getrek het. Hoe die kleur van haar oë verdiep het, hoe sy haar arms om haar gevou het asof sy koud kry. “Hierdie ding tussen ons moet end kry,” het sy toe ferm gesê. “Hoor jy my, Benjamin?” Skielik was sy weer die onderwyser, haar gesig streng. “Maar ek is lief vir jou,” het ek gesê. Sy het geskrik. “Nee, nee … dis nie liefde nie, Benjamin.” Sy het haar bloesknope begin vasmaak, my hand weggedruk. “Jy misgis jou.” Sy het haar baadjie aangetrek en my met bang oë aangekyk. “Ek is jammer … ek het ’n verskriklike ding aan jou gedoen.” Haar stem het gebewe. “Ons kan mekaar nie meer sien nie, verstaan jy dit?” Ek het my kop geskud. My keel het dik gevoel, soos toe ’n by my as kind gesteek het. Sy het uitgestap. Ek kon haar kar hoor wegtrek, die gruis onder haar motorbande hoor wegspat. Ek het so verlate, so verwerp gevoel. Toe maak ek die fout om ’n brief te skryf. Oor hoe lief ek haar het, hoe baie sy vir my beteken. Hoe ek haar nabyheid geniet. Dat sy my asseblief nie moet los nie, dat ons mekaar nodig het. Die usual bullshit. Ek het dit op haar lessenaar gesit. Jare lank daarna het ek gewens dat ek daardie laaste deel kon uitwis, dit kon terugspeel soos ’n video en dit uitvee. Uit my kop en uit my lewe. Uit juffrou Fourie se lewe, uit almal se geheue. Dit ongedaan maak. Want klikbek Diana het oor naweke in die kunsklas aan haar etse gewerk. Daarvan het ek natuurlik nie geweet nie. Sy het die brief gekry en gelees. Sy het dit aan haar ouers gewys en

hulle het dit aan die skoolhoof gaan wys. Ek is ingeroep. My ma is ingeroep. Almal het soos zombies daar in die personeelkamer met die doilies gesit. Die hoof, onderhoof, juffrou Fourie, Diana Swart. My ma in die een of ander skrikwekkende outfit, die reuk van perm lotion wat om haar hang. En my stupid brief in die middel van die tafel. Toe raak my ma se tong los en sy beskuldig almal op ’n ry af. Dis juffrou Fourie se skuld. Dis Diana Swart se skuld. Dis die skoolhoof se skuld. Uiteindelik, dis alles háár fout, oor sy nooit meer by die huis is nie. Maar nie een keer het sy enige vinger na my gewys nie. Ek was die onskuldige slagoffer. Ek het daardie dag gewens die personeelkamer se vloer wil onder ons padgee. Dat die lelike bleekgroen teëls sal kraak en insak, ’n helse vakuum my sal insuig, sodat ek net kan verdwyn, vir ewig kan wegraak in die kokende magma onder die aardkors. Ek kon sien juffrou Fourie dink in dieselfde rigting, met haar bleek gesig na die venster gedraai en haar knoop-en-doop-vlooimarkrok vol verfspatsels. Of miskien het sy weer een van haar breinlandskappe bewandel. Hieronymus Bosch of Bruegel se hel in haar kop deurgemaak. Juffrou Fourie het haar werk verloor. En haar man. Ook haar twee kinders. Haar man het ná die egskeiding toesig oor die twee dogtertjies gekry. ’n Paar maande ná die hele gedoente het sy haarself in die bad geskiet. Sodat sy tog nie te veel van ’n gemors sou maak en iemand moeite aandoen nie, het ek gedink. Trek net die prop, en spoel die leed van agt en dertig jaar weg. Maar in my gedagtes en gewete het sy bly leef. Toe ek en Martine jare daarna Frankryk toe is, het ek juffrou Fourie in amper elke skildery in die Louvre gesien. In Édouard Manet se piekniektoneel. In Titiaan se Fête Champêtre. In Ingres se haremtoneel. Want sy was die tweede vrou wat ek liefgekry het. Die eerste een was my ma.

hoofstuk 12: liedere vir dooie kinders

Esmeralda In ’n luukse salon in Hatfield, dit is waar ek in die laat jare sestig my vakleerlingskap gedoen het. Die bitterbek van ’n eienares was bereid om my op te lei mits ek gewillig was om twee maande sonder betaling te werk. Ek het in dié tyd letterlik van brood en water en genade geleef. Maar ek het vasgebyt en geleer hoe om hare te kleur, te bleik, sny, in te draai en te tease. Ek het ook stories gehoor. Verhale van liefde, gierigheid, huweliksontrou, oorlewing en hoop. Die meeste van my kliënte was Joodse tantes met baie geld en min hare. En nog minder geduld. Jy moes jou storie ken om beehives van daai yl haartjies te maak. En was daar net ’n haartjie uit sy plek, het hulle dikwels geweier om te betaal. Dis nou nadat jy amper twee uur lank met haarnaalde en haarstukke gestoei en jouself met haarsproeiwalms vergiftig het. Ek was nooit vreeslik vaardig met die skêr nie, maar ek het sterk hande vir kopmasserings gehad. Ook sterk voorarms om hare mee op te klits. Ek het daarom vinnig ’n paar gereelde kliënte getrek wat niemand anders naby hulle kop wou toelaat nie: Mrs Rubenstein, Mrs Cohen, Mrs Katz en veral Miss Sachs. Vreemd hoe jy mense aan die praat kry sodra jy aan hulle hare vat, het ek gou genoeg uitgevind. Wanneer ek Mrs Cohen se kop gewas en masseer het, het dié ou dierasie se tong losgeraak. Dan het sy oor haar ontroue man begin praat. Nie dat ou Joel se streke haar meer kon skeel nie. In elk geval nie nadat sy hom sewe jaar gelede op hulle jongste seun se barmitswapartytjie agter in sy Valiant met ’n kelnerin betrap het nie. Nee wat, het Mrs Cohen gesê, sy was maar net te dankbaar dat sy ná jare van onsekerheid uiteindelik klinkklare bewyse gehad het. ’n Vrou wat verneuk word, is mos altyd die laaste wat daarvan uitvind, het Mrs Cohen bitter gesê. Almal praat agter jou rug, maar jy word in die duister gehou. “Like a bloody sewerage cockroach,” het sy gesê. “Decades of darkness and shit. But maybe I was bullshitting myself. If you will excuse my French.”

Mrs Cohen was boonop verlig dat ’n ander vrou opgesaal is met haar huwelikspligte. “His concubine must do all the dirty work and I get the money,” het sy selftevrede verklaar. Want as sy nuwe gordyne of ’n stoof of ’n sitkamerstel of ’n oorsese vakansie wou hê, het sy gedreig om die rabbi van sy eskapades te vertel. Die volgende dag het die koevertjie geld op die radio gelê. Partymaal, terwyl Mrs Cohen met haar kop oor die wasbak aan die klets was, het ek skuimhorings op haar kop gemaak. Dan kon die ander meisies in die salon skaars hul lag hou vir die ou draak met haar strepieswenkbroue, vellerige nekkie, benerige skouers en horings op die kop. Mrs Rubenstein, weer, het altyd oor haar bittere teleurstelling gepraat toe haar seun met ’n Afrikaanse meisie getroud is. “Hilton caused his father’s death,” het Mrs Rubenstein vertel wanneer ek haar hare ingedraai het. “Hilton was Solly’s favourite, you know.” Haar man, Solly, is ’n jaar ná Hilton se troue met “that girl” oorlede. Massiewe beroerte. Boonop was hierdie meisie, dis nou volgens Mrs Rubenstein, ’n regte sheila – met haar blou eyeshadow, kougomkouery en terterige houding. Natuurlik is Hilton onterf, maar Mrs Rubenstein het darem die moeite gedoen om gereeld na haar kleinkinders in Johannesburg toe te gaan. Want ten minste was haar seun nie ’n “pansy” soos hulle vriende se kind nie. Terwyl ek Mrs Katz se “quiff”, soos sy dit graag genoem het, met haarsproei getakel het, het sy familie uitgelê. Van die spul wat uit Pole Suid-Afrika toe gevlug het, tot dié wat steeds in Israel woon. Mrs Katz was ’n trotse, snobistiese vrou wat mense se waarde bepaal het op grond van hulle besittings. Hoeveel vertrekke jou huis het, watse motor jy ry, waar jou kinders skoolgaan en watse beroep jou man beoefen. Mrs Katz het my dikwels uit die hoogte aangekyk, veral toe sy hoor ek bly aan die verkeerde kant van Kerkstraat. Maar toe ek jare later vir Benjamin kry, was dit Mrs Katz wat kombersies en sokkies en borslappe aangedra het. En dan was daar Miss Sachs. Eintlik het Miss Sachs my kliënt geword omdat niemand anders meer vir haar kans gesien het nie. Nie omdat sy ’n besonders moeilike kliënt was nie, maar omdat sy die Nazi-kampe oorleef het en oor niks anders kon praat nie. Haar oë en kop en uitgeteerde lyf was nog vol van die verskrikking. Gaskamers. Vernedering. Hongerte. Verontmensliking en wreedheid. Elke Vrydag terwyl ek haar hare getease het, het die vreeslikste stories uit haar mond gekom. Miss Sachs kon goed Afrikaans praat omdat sy ’n antiekwinkel in Linden bestuur het.

“Weet jy dat hulle eksperimente op swanger Jodinne gedoen het?” het sy eenkeer uit die bloute gevra terwyl ek haar hare henna. “Die Duitse wetenskaplikes wou die effek van dwelmmiddels en bestraling op ongebore kinders toets.” My hande het stil geraak. “My suster was een van daardie vrouens,” het Miss Sachs emosieloos vertel. “My susterskind is blind gebore.” Ek het die kleur deur Miss Sachs se hare gekam. “Hoe het u dit oorleef, Miss Sachs? Hoe het u lewend uit die oorlog gekom?” Dit het gelyk asof Miss Sachs haar vervies het. “Dít is ’n storie vir ’n ander dag,” het sy gesê en haar mondjie toegeknyp. Maar die volgende Vrydag het Miss Sachs my tog vertel terwyl sy met ’n koppie tee onder die droër gesit het. As jy oor spesiale vakmanskap beskik het, of opgelei was vir iets wat die Nazi’s kon gebruik, was jou kanse op oorlewing groter. Brilmakers, borduurders, skilders, diamantslypers, drukkers en klere- en skoenmakers is onder beter omstandighede aangehou. Het sekere voordele en ook meer vryheid geniet. Miss Sachs het as rykmansdogter geen spesiale vaardigheid gehad nie, maar sy wou oorleef. Sy het haar as kunskenner voorgedoen. ’n Vriend van haar pa wat ’n drukkery gehad het, het haar sertifikate help vervals. Al wat sy van kuns geweet het, was boekekennis wat sy in haar pa se huisbibliotekie opgedoen het. Sy was al op ’n trok op pad na Birkenau toe sy die dokumente onder ’n soldaat se neus druk. Toevallig het dié soldaat gehoor dat een van Hitler se handlangers wat museums van honderde skilderye en beeldhouwerke gestroop het, juis so ’n persoon benodig. “Miskien was dit nie toeval nie,” het Miss Sachs gesê. “Miskien was dit Genade. Maar ek weet nie of ek ná alles nog in ’n god kan glo nie.” Miss Sachs moes kunswerke identifiseer, dit waardeer en bepaal of dit eg was. In ruil vir slaapplek in ’n saal wat sy met veertien vroue moes deel, twee etes per dag en selfs nou en dan ’n sigaret of ’n stukkie sjokolade. Natuurlik het sy ook die wonderlikste kunsstukke gesien. Degas, Rubens, Bruegel, Klimt, Rembrandt en Picasso. Op ’n keer selfs ’n Da Vinci. As skoolkind het sy dikwels kunsmuseums en galerye besoek. Maar nou kon sy aan die skilderye en etse en beeldhouwerke vat. Die verf ruik. Die kwashale en krakies in die vernis voel. Die dieptes en skaduwee en lyn en kontras tussen lig en donker sien en ervaar. “Die eerste keer toe ek ’n Chagall sien, het ek gehuil,” het Miss Sachs vertel. “Dit was ’n skildery van die kunstenaar se vrou Bella in haar kombuis. Waarom

dit my so ontroer het, weet ek nie. Miskien omdat sulke alledaagse plesiertjies soos om skottelgoed te was of brood te bak of koffie te maak toe buite my bereik was.” ’n Vervalsing sou sy nooit kon uitken nie, behalwe as dit baie swak gedoen was. Soms het sy ook gesukkel om minder bekende kunstenaars en werke te identifiseer. Veral stillewes. Sy het net vier kunsboeke tot haar beskikking gehad. Meestal was dit maar ’n raaiskoot of op gevoel gedoen. Maar hoe kon sy ’n prys op sulke voorwerpe van onskatbare waarde sit? Só het sy dit dan ook aan luitenant Birkholz gestel. Omdat hy self waardering vir kuns had, was hy beïndruk met haar opmerking. “Kuns is wat die mens van ander diere onderskei,” het hy glo eendag vir Miss Sachs gesê. “Nie die feit dat ons kan redeneer en emosies ervaar nie, maar omdat ons skoonheid kan skep. Is dit nie vreemd nie, Fräulein, dat die mens wat tot soveel skoonheid in staat is, ook die potensiaal tot soveel wreedheid het?” Sy oë het daardie dag glibberig oor haar bolyf gegaan, só het Miss Sachs my vertel, haar gesig uitdrukkingloos in die spieël. Daarna het Miss Sachs uit luitenant Birkholz se pad probeer bly. Maar sy moes minstens een maal ’n week aan hom rapporteer. Toe dig sy op ’n dag verkeerdelik ’n werk aan Picasso toe, wat eintlik deur ’n minder bekende Kubistiese kunstenaar, ’n student van Picasso, gedoen is. Die kunswerk was nie onderteken nie. Maar luitenant Birkholz was ’n liefhebber van Picasso se werk en daarom vertroud met die meeste van sy skilderye. Hy het haar ingeroep. Luitenant Birkholz het agter sy lessenaar gesit, die skildery op ’n esel langs die lessenaar. Hy het haar gevra wie die kunstenaar is. “Dis een van Picasso se latere werke, Luitenant,” het sy geantwoord. “Geskilder tydens sy Franse periode.” Maar sy het geweet sy het haar vasgelieg. Hy het van sy lessenaar af opgestaan, sy stewels het gekraak, só het ek my dit voorgestel. “Jy is die een wat behoort te weet of jy jou vergis het of nie,” het hy gesê. Sy het afgekyk na haar skoene. Hy het kraak-kraak na sy boekrak gestap en ’n boek oor die kubisme uitgehaal, met ’n effense glimlaggie deur die boek geblaai. “Wie het hierdie een gedoen?” Sy kon hom nie antwoord nie. “En dié een … en dié?” Hy het bladsy ná bladsy voor haar opgehou. Sy kon minder as die helfte

daarvan identifiseer. Hy het die boek na haar gesmyt, sy gesig wit. Toe het hy weer kraak-kraak na sy lessenaar gestap en haar sertifikate uit sy laai gehaal. Dit lank onder ’n vergrootglas bekyk. Hy het die sertifikate opgefrommel en op haar afgekom, haar aan die hare gegryp en haar mond oopgedwing. “Eet dit!” het hy gebrul. “Julle Jode is mos so honger!” Sy het gekou en gekou en amper aan die bondel papiere gestik terwyl hy toekyk. Haar neus het begin bloei. Uiteindelik het sy die papier afgesluk. “Wat stel jy voor doen ek nou met jou?” het hy gevra. Sy kon hom nie antwoord nie, haar keel te rou. “Jy het ’n gek van die Führer en sy ryk gemaak!” het hy gegil. Toe het hy ’n ooreenkoms met haar aangegaan. As sy bereid is om alles te doen wat sy vrou hom in die bed weier, sal hy sy bek hou. Sy het ingestem en luitenant Birkholz se hoer geword. Elke Woensdag om tweeuur in sy kantoor. Miss Sachs het nie vertel wat sy vir die luitenant moes doen nie, maar sy het gesê: “Baie vrouens sal my sekerlik verkwalik dat ek nie eerder gekies het om te sterf nie.” Miss Sachs het na haar hande gekyk, die blou are sigbaar onder die vel. “Maar ek het gekies om te lewe. En ek is bly ek lewe. Ek is bly ek kan gaan stap en die duiwe met broodkrummels voer en die reën ruik en slaptjips eet, soggens my winkel oopsluit en my hare elke Vrydag laat doen. Al is dit soms met verdriet. Verstaan jy dit?” Ek het geknik en die krullers een vir een uit Miss Sachs se hare gehaal. Ek het dit maar te goed verstaan. Die laatmiddagson het oor Miss Sachs se kop geval. “Maar as u dan so bly is dat u oorleef het, waarom leef u so in die verlede?” het ek met ’n haarnaald in my mond gevra. “Waarom leef u nie vir die hier en die nou nie, waarom die verskriklike verlede aanhoudend herroep?” Miss Sachs het my met ’n skewe glimlaggie in die spieël dopgehou. “Sodat ek kan onthou, sodat jy kan onthou, sodat niemand vergeet wat gebeur het nie. Want die oomblik as mense die volle omvang van die wreedheid en tirannie vergeet, kan dit weer gebeur. Herhaal die geskiedenis homself. Daarom moet ons dit tot in alle ewigheid ophaal en onthou.” Ek het haarsproei oor Miss Sachs se stywe krulle gespuit. “En dié land,” het Miss Sachs vervat, “behoort iets uit hierdie skrikwekkende gebeure te geleer het.” Eers dekades daarna het ek verstaan wat Miss Sachs daarmee bedoel het. Ek het Mrs Cohen, Mrs Rubenstein, Mrs Katz en Miss Sachs se staaltjies in my

notaboekie opgeteken, veral dié van Miss Sachs. Maar nooit het ek daaroor geskryf nie. Daar was al te veel boeke oor die Tweede Wêreldoorlog en die Jodeslagting geskryf. Buitendien wíl mense vergeet. Hulle wil nie weet tot watter onmenslikheid die mens in staat is nie. Wil nie daaraan herinner word dat die mens die wreedste spesie op aarde is nie. Mense wil ook nie erken dat hulle chauviniste en rassiste en geweldenaars en moordenaars grootmaak nie. Dan is almal so verbaas, so geskok wanneer nog ’n bom ontplof, nog ’n sinnelose oorlog gevoer word, en nog ’n vlaag van xenofobiese geweld die land ruk. Ek het hierdie stories deur die jare in my notaboekie en hart bewaar. En dit soms in die nagte wanneer ek nie kon slaap nie, herroep en oordink. Terwyl ek na Mahler se Kindertotenlieder luister. Dan voel ek die lae klanke van Kathleen Ferrier se kontralto tot in my maag en kry ek ’n vreemde gevoel wat êrens tussen tevredenheid en wanhoop lê.

Sus Die kind het slap en stil oor haar skoot gelê toe sy weer tot verhaal kom. Sy het kruisbeen op die vloer teen haar bed gesit. Daar was bloed aan haar hande, teen haar wang. Hoe het sy hier gekom? Sy kon nie die geboorte onthou nie, weet nie dat die kind gehuil het nie. Is dit sy wat die spyker uit die vloerlys getrek het? Hoe het dit in die kind se kop gekom? Toe die geboortepyn en bloed kom, het Sus losgeraak van haarself en in die denneplantasie gaan lê. Daar waar die keldervrou haar aangeraak het. Die dennenaalde was nat en uit ’n stomp naby haar het paddastoele gegroei. Insekte het oor haar gekriewel. Maar toe sy weer haar oë oopmaak, was sy terug in haar kamer en was alles verby. Sus het opgestaan en die waskom langs die kind neergesit. Sy het water daaruit geskep, oor die kind. Paula, het sy gedink, haar naam is Paula. Soos die heldin in die novelle wat sy vir haar ma uit ’n Sarie Marais voorgelees het. ’n Selfversekerde vrou wat die buurkind uit ’n rivier gered het. ’n Dapper vrou. “Paula, ek doop jou in die naam van die Vader en van die Seun …”

Daarna het sy die kind in die rivier laat sak, soos sy met die vorige een gemaak het. Die nageboorte het sy oudergewoonte langs die groentetuin begrawe. Sy het gebid dat God haar sal vergewe, maar haarself sou sy nooit vergewe nie.

Esmeralda Toe die spoednaald by honderd en tagtig kilometer per uur begin bewe, slaan my asem weg. Eindelik raak ek gewigloos, styg ek op. Spoed is my enigste verweer teen die swaartekrag. Wanneer ek so roekeloos jaag, vergeet ek van my lyf, raak ek eindelik onbewus van my vetsugtige liggaam. Klim ek uit my swaar kokon, laat ek dit êrens op die snelweg agter. Dryf ek oor die aarde soos ’n mot. Tot ’n luigat spietkop met sy gatsometer my natuurlik aftrek, of ’n spoedkamera in my gesig flits. Hoeveel boetekaartjies en omkoopgeld moes ek nie al betaal nie, net om vlerke te kry. Wanneer ek in die see swem, raak ek ook van my liggaam bevry. Word die beperkinge van my lyf opgehef, word ek verlos van my aardse gestalte. Maar daarvoor kry ek net een maal ’n jaar kans wanneer ek, Benjamin en Martine in die Transkei gaan vakansie hou. In so ’n ou, afgeleë hotelletjie waar ’n mens nog in grasdakrondawels bly en drie maaltye per dag in die eetsaaltjie by ronde tafels onder dakwaaiers eet. Waar hulle ou musiek soos “Mad about the boy” en “My baby just cares for me” speel. Terwyl jy screwdrivers en pina coladas drink. Waar daar rooi oliekleedjies oor die tafels is, die frangipani’s heeljaar blom en ’n vet hotelhond in die portaal lê. Eintlik is ek nie ’n seemens nie, ek pes dit wanneer die sand tussen my velle en voue kom. Die gekrap en ongemak. Maar, o, om gewigloos te raak in die skoot van die see, soos ’n kind in vrugwater. Boonop is jy net ’n spikkeltjie in die reuseoseaan, saam met walvisse en haaie en seeskilpaaie. Ek wag altyd eers tot dit stil en donker word, al sê Benjamin dis wanneer haaie die aktiefste is. As my lyf aan die see geoffer moet word, laat dit dan so wees. Ek trek eers my baaikostuum aan en bind ’n sarong om my middellyf. En stap

kaalvoet oor die koel grasperk en deur die bos tot op die strand. Dan wriemel ek my tone deur die sand, trek my swembroek uit en loop die koue see binne. Kaal. Niks tussen my en die soutwater nie. Eers stoot die golwe teen my heupe, maar ek waad deur tot waar die see stil raak en my soos ’n minnaar vat. Ek gee my heeltemal oor aan die water, word deur seestrome meegesleur. Alles val weg. My hartseer en vrese en onsekerheid. Ek word veilig omsluit deur die donkerte, die water en die uitspansel bo my. Op ’n keer het ’n klomp jellievisse om my kom dryf. Was dit nie vir die vreemde blougroen lig wat hulle afgegee het nie, het ek hulle seker nie gewaar nie. Ek is nie bang vir die krag van die see nie. Ook nie vir die haaie wat my dalk vir ’n uitgevrete rob kan aansien nie. Ek stuur die motor se neus in die rigting van Sandton. Reis is my ander bevryding. Hoe wonderlik om anoniem in ’n vreemde land rond te dool. Waar niemand my ken nie, niemand kan aanspraak maak op my of iets van my kan eis nie. Naamloos op treine. Identiteitloos by straatkafeetafeltjies, tussen duisende stadsbewoners. Maar op die lange duur moet ek weer huis toe gaan en die logge vrou in die spieël gaan face. My motor kom tot stilstand by ’n verkeerslig. Ek hou my vandag blind vir die bedelaar wat sy gesig teen my ruit druk, vir die vrou wat met haar kind voor ’n hopie piesangs in die stof sit. En vir die man met die rooi neus wat “Ag, gaan kak, man, die Here sal vir my sorg!” skree toe ek nie een van sy Bybelinkleurboeke wil koop nie. Ek het genoeg van my eie stront, dink ek. Miskien moet ek vir ’n paar dae Transkei toe, dalk sal ek dan kan vergeet. Of Amsterdam, Parys, Berlyn of Praag gaan besoek. Maar ek weet dat Sus my selfs dáár sal opsoek.

Sus Soms terwyl Sus steenkool uit die kolekamer krap of die kruiwa met kraalmis groentetuin toe stoot of die varke kos gee, verlang sy verskriklik na haar ma.

Soos sy vroeër jare was. Toe sy nog ’n agtermekaar vrou met ’n regop stappie, netjiese hare en mooi hande was. Voor sy in die agterkamer gaan lê en hoes het. ’n Vrou wat kon raakvat en skel en energiek tussen koelkas en stoof en kombuiskas kon beweeg. Wat fyn stekies aan ’n verekombers kon werk en koeksisters vleg. Partymaal verlang Sus so intens na haar dat sy alles net so laat staan, haar vuil hande aan haar voorskoot afvee en haar na binne haas. Maar wanneer sy haar ma se kamer binnegaan, lê daar ’n vreemde ou vrou op die enkelbedjie teen die muur. Leweloos en sonder uitdrukking, terwyl ’n vlieg traag oor haar gesig loop. Haar lyf stil en wit soos die sagte agterlyf van ’n mierkoningin. Sy ruik ook miererig, haar ma. Suur en klammerig nes ’n miernes. Soos nat rooigrond. Wanneer haar ma erge pyn het, wriemel sy haar pap agterlyf soos ’n termietkoningin wat deur die doolhof van gangetjies in die nes seine na die werkers en soldate stuur. Sus se pa het jare gelede ’n termietkolonie onder hulle houtvloer uitgesnuffel. Letterlik uitgeruik. Eers het hy getrap-trap op ’n gedeelte waar die vloer agter die rusbank ingesak het, toe het hy plat op die vloer gelê met sy oor teen die planke. “Hoor julle dit?” “Wat is dit?” wou Sus en haar broertjies weet. “Kom luister hier.” Hy het op die vloer geklop, op ’n plek waar die klammigheid deurgeslaan het. “Die getik-tik.” Toe het hy die vloerspykertjies met ’n hamer se agterkant uitgetrek en ’n plank halfpad opgelig en diep in die opening geruik. “Hier’s rysmiere in die vloer, ek sal daai man van Pietersburg moet laat kom.” ’n Skraal, rustelose man het vroegoggend met sy patryshond op Dieprivier se werf aangekom. ’n Carstens. Die hond het eers behoorlik vir Sus besnuffel, sy snuit tussen haar bene gedruk en toe haar broertjies en ma en pa op ’n ry deurgewerk. Sus moes hulle eie honde in die skuur gaan toemaak. Toe het Carstens en sy hond met die skerp snoet op en af deur die huis gestap. Daar waar haar pa die plank gelig het, het die hond vasgesteek en fyn begin tjank, net so rusteloos soos sy baas begin rondtrap. Carstens het ’n gedeelte van die vloerplanke weggebreek, begin grawe en kruiwaens vol miershoop by die voordeur uitgestoot. Hy het lank na die koningin gesoek, want as jy haar nie kry nie, het hy verduidelik, is alles verniet.

Eers die volgende dag het hy haar uit die tonneltjiegrond gesif. Sus was verbaas oor hoe groot die ivoorkleurige agterlyf was, soos ’n vet sigaar op Carstens se handpalm. Sus het hom gevra of sy maar daaraan kon vat en toe sy versigtig daaraan raak, het die lyf geruk. Sy stuur seine, het die man gesê. Onhoorbare klanke. Die ander miere het met sy broekspype begin opklim, hulle knypers geflits. Maar toe Carstens die sagte agterlyf op die agterstoep vertrap, het die ander miere net weggeraak. Heeltemal verdwyn asof die grond hulle ingesluk het. Selfs al is Sus se ma leweloos en deurmekaar en soms onbewus van wat om haar aangaan, is dit asof sy steeds die huis hier vanuit haar kamertjie soos ’n termietkoningin in haar sel aan die gang hou. Beheer sy nog vir Sus en haar broertjies. Selfs haar pa. Partykeer hoor Sus letterlik haar ma se stem, al het haar ma lankal ophou praat. Sodat Sus skrik. Sy hoor dit hier in haar kop, voel dit in haar bors vibreer. Sus, maak tog oop die venster! ’n Keer of wat: Ag, Here, waarom loop die dood sulke draaie om my? Partymaal selfs: Gaan roep die doomnies, ek voel ek raak so weg. Maar as Sus dan vir dominee Kritzinger laat kom, hou die asem aan fluit uit haar ma se keel en fladder haar hart steeds teen haar borskas. Sluk sy saans selfs ’n bietjie sagopoeding met haar pruimedantmondjie. Haar ma wag snags die dood met wye oë in sodat sy sal sien wanneer hy sy skaduwee oor haar drumpel gooi. Sodat sy gereed sal wees wanneer sy weerkaatsing in die ovaal spieël verbyglip. Wanneer hy sy smal hande sal uitstrek om dit saggies oor haar mond en neusgate te druk. Maar die dood vat sy tyd, wil haar onverhoeds, helder oordag betrap wanneer sy ontspanne met haar rug na die deur lê. Wanneer sy indommel en met slap hande en ’n gapende mond van haar kinderjare in Tzaneen droom.

Benjamin Ná juffrou Fourie se dood het ek begin shoplift. Sommer net. Vir opwinding. Vir aandag. Om raakgesien te word. ’n Kreet om hulp, het die pyn-in-die-gatskoolsielkundige gesê. Elke Woensdag ná my wiskundeklas moes ek na tannie Bronkhorst se benoude kantoortjie langs die sangklas gaan. ’n Kort vroutjie met

’n valletjiesbloes en trapsuutjiesoë. “Dis nie jou skuld nie, Benjamin,” het sy gesê. Stilte. Haar oë het in die holtes gedraai. Asof sy alles in die vertrekkie gelyktydig kon waarneem, die geruite gordyntjies voor die venster, die dakwaaier teen die plafon, haar lessenaar met gesinsfoto’s daarop. Ek wat versteen op my stoel sit. “Jy het geen aandeel aan haar dood nie.” Haar dik tong het vinnig oor haar lippe gelek. “Dit was haar besluit om haar lewe te neem.” Tannie Bronkhorst het ’n peperment in haar kies gedruk en die pakkie na my uitgehou, maar ek het my kop geskud. “Die gebeure wat haar dood voorafgegaan het ... dit is die dinge waarvoor jy sal moet rekenskap gee en verwerk.” Sy het my lank uitdrukkingloos aangekyk. Ek was bang dat haar klewerige tong sou uitskiet en my sou insluk. “Om oor hierdie dinge te praat is noodsaaklik,” het sy eindelik gesê. “Dit kan genesing bring, sodat jy kan aangaan.” My hande was tussen my knieë ingedruk. Ek het op my horlosie gekyk. Gesien daar is nog ’n volle veertig minute van marteling oor. “Ek kan nie.” Sy het die papiere op haar lessenaar in hopies gerangskik. Die dakwaaier het saggies gegons. “Kom ons gesels dan sommer oor enigiets.” Sy het geglimlag. “Waaroor wil jy gesels?” “Oor my droom.” Tannie Bronkhorst het geknik en vooroor gesit, haar reptielhandjies gevryf. In die aangrensende vertrek het die musiekjuffrou die inleiding van “Au clair de la lune” op die klavier gespeel. “Ek droom dat ek wakker word van die telefoon wat lui. Ek staan op om dit te antwoord, maar weet nie waar dit is nie. Dit lui uit die gang, dan weer uit die sitkamer. Dit lui en lui. Wanneer ek dit uiteindelik antwoord, is daar niks. Net kraakgeluide. Dan skrik ek wakker.” Tannie Bronkhorst het aan haar peperment gesuig, haar lippe gesmak. ’n Meisiestem het uit die sangklas opgeklink. “Maar ander kere kan ek die stem van ’n vrou hoor. Partymaal is dit juffrou Fourie se stem.” Ek het gesluk, opgekyk na die dakwaaier. “Partykeer sê sy: ‘Sadness is nie sleg nie.’ ” Ek het my oë teen die trane geknyp. “Ander kere sê sy

weer: ‘Ek is tuis.’ Net dit.” ’n Groepie rumoerige kinders het verby die kantoor gestap. “Soms is dit ’n vrouestem wat ek nie ken nie. Maar tog, wanneer ek dit hoor, voel ek rustig en troos dit my.” Tannie Bronkhorst het geknik, vir my ’n tissue aangegee. Ek het my oë selfbewus afgevee. “En sy klink bly om my stem te hoor. Sy sê: ‘Hoe gaan dit, Daniël?’ ” Ek het my neus geblaas. “Dan sê ek vir haar: ‘Jy’t die verkeerde nommer, hier bly nie ’n Daniël nie.’ Maar sy maak of sy nie hoor nie en sê sy mis my.” Ek het weer op my horlosie gekyk. Dankbaar gesien daar is net ’n kwartier oor. “Hoe voel jy wanneer jy wakker word uit hierdie droom?” het tannie Bronkhorst gevra, haar vlesige tong al weer oor haar lippe. “Partymaal is ek bang, dan weer verward, of ek verlang verskriklik na iemand wat ek nie eens ken nie.” Tannie Bronkhorst het ’n paar aantekeninge in haar notaboek gemaak. “Wat dink jy beteken hierdie droom?” Dat ek ’n totale fokkop is, wou ek antwoord, maar ek het net my skouers opgetrek. “Benjamin, ek dink jy smag na kommunikasie met jou ma. En na liefde en sekuriteit.” Sy het haar pen op die lessenaar getik-tik. “Ook na ’n vaderfiguur en jou eie identiteit.” Sy het gesug en agteroor gesit. “Mense wat geliefdes aan die dood afgestaan het, droom dikwels dat daardie oorledene hulle bel. Waarskynlik omdat ’n mens voel daar is onafgehandelde sake wat jy nog met die persoon wat dood is, wou bespreek en uitklaar.” Tannie Bronkhorst se trapsuutjiesoë het my bekyk. Dit het gevoel asof sy alles kon sien – al my onsekerheid en sondes en hartseer. Selfs my gedagtes. “Maar ons sal al hierdie dinge volgende keer bespreek.” Op ’n ander keer het sy weer ’n hele reeks Rorschach-kaarte aan my gewys en ek moes sê wat in my kop kom, waaraan die inkvlekke my laat dink. Maar ek was nie lus vir dié speletjie nie en het sommer goed opgemaak: “Vlermuis ... draak ... duiwel ... Batman.” En net om haar reaksie te toets: “Vagina.” Tannie Bronkhorst het die kaart laat sak. “Wie se vagina?”

“My ma s’n,” het ek gesê. “Ek sien,” het sy ná ’n geskokte stilte gesê, maar heeltemal uitdrukkingloos na my gekyk terwyl sy ’n slukkie water uit die glas op haar lessenaar gevat het. Laat die ou trapsuutjies maar dink ek ly aan ’n serious Oedipus-kompleks, het ek selfvoldaan gedink, al het ek dit in daardie stadium nie eens heeltemal verstaan nie. Daarna het ek maar saamgespeel en voorgegee dat ek met elke sessie beter voel en meer selfvertroue kry. Met die laaste sessie het ek gemaak asof alles hunkydory is en het ek tannie Bronkhorst selfs ’n drukkie gegee. Maar juffrou Fourie het nooit ophou spook by my nie. Ek sien en hoor en ruik haar in elke vrou.

hoofstuk 13: populierbos

Sus Teen tienuur skuif Sus die raam van haar kamervenster versigtig oop en klim deur, spring met haar wit nagrok tussen kannas in. Die blare is koud en skuur met ’n dun geluid teen haar aan. Sy voel aan die syerige blomblare. Die saadpakkies tussen die blomme is skurf, nes ’n kat se tong. Sy breek een oop, rol die saadjies oor haar handpalm en vee die slymerigheid aan haar rok af. Sy ruik aan haar vingers. ’n Slak loop oor haar voet, sy vee ’n spinnerak voor haar weg. Toe hardloop sy kaalvoet oor die gras, laat spore in die dou. Haar voete ken die glibberige paadjie deur die denneplantasie. Wanneer sy die nat varings teen haar bene voel, kom daar altyd ’n opgewondenheid in haar lyf wat haar nog vinniger laat hol. Varingspore klou aan haar roksoom. Sy nael teen die hoogtetjie op, verby die sementdam en tussen ’n klompie proteastruike in. Sy kan die blomme nie sien nie, maar kry die vreemd kryterige geur daarvan. Die paddas klik by die rivier. Sus sien nie die aardwolf wat deur die wattelbos sluip nie, ook nie die ystervark wat agter inseklarwes aangrou nie. Tog weet sy hulle is daar. Soos hulle bewus is van haar. Hulle voel die trillings van haar naderende voetstappe en ruik haar, dit weet sy. Hulle sien die wit van haar rok deur die boomstamme. Sodat hulle verstar. Maar hulle hoef nie vir haar bang te wees nie, want soos die vorige kere hardloop sy verby, aan deur die donker bome en al langs die rivier tot waar sy deur ’n grensdraad klim.

Benjamin In die aande wanneer my ma by die steakhouse gewaitress het of voor haar

tikmasjien gesit het, het ek uitgesluip en in ons buurt rondgedwaal. Soms het ek voor ’n huis gaan staan en gesien hoe tonele uit mense se lewe soos in ’n movie in die oop vensters voor my afspeel. ’n Gesin wat aansit vir ete. ’n Vrou wat gordyne toetrek. ’n Man voor ’n klavier. ’n Meisie op ’n oefenfiets. ’n Pa en ma en kind wat sit en televisie kyk. Knus soos die gesinnetjie sea-monkeys wat altyd op die agterblad van my comics was. Dit was so huislik, so aanloklik warm en gesellig, dat ek partymaal ure lank van agter ’n struik kon sit en kyk. Miskien, het ek gedink, sal hulle my innooi as ek gaan aanklop. Sal hulle my laat aansit vir ete. My toelaat om by hulle op die bank te sit en Golden Girls en Cheers kyk. Dalk sal hulle saam met my huisgodsdiens hou en bid, al glo ek in niks. Ek het my knieë teen my bors gedruk waar ek op die gras tussen die struike gesit het en in my kop saam met hulle tafeltennis gespeel en koffie gemaak en kinders gebad. Toe sien ek een aand ’n meisie wat voor haar kamervenster uittrek. Sy het eers haar trui oor haar kop getrek en daarna haar T-hemp. Sy het haar bra losgemaak en haar hande om haar tieties gevou. Ek het op my knieë gaan staan en my verwonder aan haar lyfie, en hoe verdiep sy in haar eie gedagtes was. Onbewus van die oop gordyne, en van my wat haar dophou. ’n Man wat met sy honde gaan stap het, het my daar tussen die bosse uitgepluk en teen die grond vasgepen. My arms hardhandig agter my rug vasgedruk. Hondeasems in my gesig. “Lekker uitgevang, nè, meneertjie?” Die man het my arms met ’n leiband vasgebind en my deur die donker aangepor tot by ’n vreemde huis waar die man se vrou die polisie gebel het. Sy het my met afsku aangekyk, asof ek die grootste pervert in die ganse Pretoria is. Die polisie het gekom en ek moes op die koue plaveisel lê terwyl hulle ’n verklaring afneem. Heeltyd het ek my mond gehou, niks gesê om myself te verdedig nie. Want op ’n siek manier het ek die aandag en fuss wat oor my gemaak word, geniet. Ek het uitgesien na daardie oomblik wanneer my ma my by die polisiestasie kom haal. Wanneer sy daar met rooi wange instorm en almal uitskel en te kere gaan. En my huilend sal vasdruk teen haar steakhousevoorskoot wat ruik na gebraaide uieringe en spare ribs. Maar dit het nie so gebeur nie. Sy kon my eers die volgende dag kom haal. Met huiloë en ’n verslaenheid wat om haar hang. Hande wat bewe toe sy die borggeld uittel. Kneukels wat wit om die stuurwiel vat toe ons in stilte huis toe ry. Maar die stilte was ’n verwyt, dit het ek geweet. En ek het haar daarvoor gehaat. Dat sy al weer haar bek hou. Nie skree en te kere gaan nie, nie ’n preek afsteek nie.

Maar soos Moedertjie Gods voor haar uitstaar. Die ewige martelaar wat moet suffer vir my wandade. “Weet Ma wat like ek van Ma?” het ek gevra toe ons in Dertiende Laan afdraai. Sy het suf maar afwagtend na my gekyk. Iets soos hoop in haar opgeswelde oë. “Boggherol,” het ek gesê en uit die kar geklim. “Sweet blou all.” Ek het gewag dat sy moet kwaad word, dat sy moet huil. My deur die gesig klap. Maar sy het ’n verskonende glimlaggie opgesit en ’n moerse klomp kos gaan maak. Herderspastei en pannekoek met appelvulsel. Haar verweer teen die pyn. Uiteindelik het sy haar werk by die haarkapper en restaurant opgegee en eiendomsagent geword. Sodat sy meer tyd saam met my kon spandeer, het sy gesê. Sy het nogal ’n sukses daarvan gemaak. Die mark was reg. Sy het verwaarloosde huise in ou woonbuurte aan jong paartjies verkoop, want mense het opnuut waardering vir houtvloere en staalplafonne en loodglasvensters gekry. Party kopers het die huise liefdevol gerestoureer, ander het die huise vermink met way-out idees en te veel geld. Eikehoutvloere, roosvensters, houtvensterrame en loodglasdeure uitgekap om plek te maak vir uitspattige fasades en pilare en borrelbaddens. Sodat hierdie huise wat sewentig, tagtig jaar lank die lief en leed van gesinne beleef het, wat die klank van kinderstemme en voetstappe en musiek in sy mure ingetrek het, ’n leë dop geword het. My ma het gulsig geraak. Sy het eiendomme aan sharks verkoop wat nie twee keer sou dink om ’n Victoriaanse huis te sloop, of om ’n kantoorblok in die middel van ’n vleiland of grasvlakte op te rig nie. Solank sy net haar deel van die geld kry. “Het Ma dan geen gewete nie?” het ek haar eenmaal daaroor aangevat. Vir die eerste keer het sy uitgebars. Kak en drama. “Kan ek dan wragtie niks reg doen in jou oë nie, Benjamin?” het sy geskree terwyl sy klere in die wasmasjien stop. “Het jy nooit een enkele goeie woord vir my nie?” Sy het ’n halfkoppie waspoeier in die masjien gesmyt en dit aangeskakel. “Al wat jy kan doen, is kritiseer en slegsê!” Haar sagte lyf het hard geword. Iets het losgeraak in haar, dit kon ek sien. Die vernis het uiteindelik gekraak, het ek verlig gedink. Dalk is daar tog ’n mens in hierdie massa dooie vlees. Is daar nog ’n vonk in haar semelbrein. “Wat van ’n bemoedigende woord so nou en dan? ’n Kloppie op die skouer?” het

sy gevra, haar hele lyf aan die bewe. “Het jy enige idee hoe moeilik dit is om as enkelouer die pot aan die kook te hou?” Die Speed Queen het geskommel tussen ons. “Waar is my pa?” het ek toe gevra. Haar gesig het verkleur. “Wie is my pa?” het ek aangehou. Skuim het by die wasmasjien se deksel uitgedruk. “Ek weet nie,” het sy toe baie sag gesê. “Ek weet eerlikwaar nie, Benjamin.” Sy het haar kop geskud. “Daar was baie mans ...” Ek het my kop op haar skouer laat rus. Die wasmasjien het geskud en water oor ons voete gespoeg. So was dit dan. Die genadelose maar bevrydende waarheid.

Sus Haar geliefde wag in die populierbos. Sy weet hy lê op sy rug en luister na die wind. Sy sal deur die bome kom en hy sal haar soos die vorige kere langs hom neertrek. Hy sal sy hande oor haar boude laat gly, oor die holte van haar rug en haar maag. Hulle sal die sterre deur die boomtoppe kan sien, en om hulle sal honderde vuurvliegies flikker. Terwyl hy sy vinger in haar naeltjie druk en met sy vingerpunte tot in die mik van haar bene stap, sal die koeie uit die donker bulk. Sy sal kamtig teëstribbel, maar hy sal haar soen. Eers sag op haar mond, dan haar skouers. In haar nek. Oor haar borsies. Haar heupbene. Dan sal hy haar nattigheid oplek en haar proe. Sy gaan staan half agter ’n boom met haar hande bak om haar mond. “Hoe-hoe!” koggel sy hom. “Kom hier, jy,” beveel hy. Sy trek haar rok oor haar kop en doen ’n stadige, swewende dansie tot by hom. “Dit gaan mistig raak vannag, kyk net hoe waai die wind,” sê sy.

Benjamin

Toe ek klein was, het my ma baie storietjies gehad oor waar ek vandaan kom. En oor wie my pa is. Een van die eerste stories wat sy graag vertel het, was dat my pa ’n dapper soldaat was wat in ’n ver, ver land moes gaan veg. Dat ’n swaeltjie een somer ’n brief van die slagveld gebring het. Noem hom Benjamin, het daarin gestaan. Dit beteken troetelkind. Maar toe sneuwel die soldaat op die dag van my geboorte. “Nou bly daar ’n dapper soldaat in jou hartjie,” het my ma saans voor slapenstyd gesê en haar hand teen my bors gedruk. “Sodat jy nooit hoef bang te wees nie.” Sy het dan die laken tot onder my ken getrek en lank na my gekyk. Partykeer het sy “March of the little tin soldiers” geneurie, net so halfpad, want sy het nie al die woorde geken nie. “Hy het net sulke mooi donker oë soos jy gehad, Benjie,” het sy dan gesê. “So blinkbruin soos bokdrolletjies.” Dan het ek ’n bietjie hartseer maar tevrede aan die slaap geraak en gedroom van ’n donker man wat deur rookmis aanstap na my toe. Toe ek nie meer tevrede was met dié storie nie, het sy met iets nuuts vorendag gekom. My pa is ’n Russiese sirkusdwerg, het sy vertel. Wat in 1978 saam met die res van die sirkusgeselskap deur Suid-Afrika gereis het. Oor berge en velde en riviere heen. In kleurryke waens vol leeus en bere, selfs ’n olifant. Daar was hansworse, akrobate en ’n hondkind. “’n Hondkind?” het ek dan altyd gevra. Ja, ’n hondkind. ’n Kind wie se hele liggaam met bruin krulhare bedek was sodat net sy oë en neus uitsteek. “Het hy geblaf?” wou ek weet. O, nee, die hondkind het soos ’n gewone kind gepraat en gelag. En sy sal weet, want sy het hom teen betaling opgepas. Só het sy vertel. Sy moes hom twee maal ’n dag goed uitborsel en vir hom kos gee. “Hondekos?” het ek gevra. Nee, nee, gewone kos. Vleis, rys en groenboontjies. Vir ontbyt ’n kommetjie soetpap. Dis hoe sy die dwerg ontmoet het. Al kon hulle mekaar nie verstaan nie, was hulle dadelik verlief. Sy het Afrikaans gepraat, hy Russies, en die hondkind het getolk. Maar ná drie maande het die sirkusbaas gesê dis tyd om terug te keer na Moedertjie Rusland en my ma moes die dwerg en die hondkind groet. Sewe maande later is ek gebore, het sy blinkoog vertel. “Wat was die dwerg se naam?” het ek verwonderd gevra. “Sy naam was Benjamin. En nes hy, gaan jy ook klein bly. Veel groter gaan jy

nie word nie, hoor.” Ek was nie seker of ek van dié idee hou nie. Die kinders sal my spot, het ek benoud gedink. Maar miskien hoef ek dan nie meer skool te gaan nie; kan ek saam met ’n sirkus wegloop en toertjies op ’n ponie doen en deur ’n vuurhoepel spring. Maar ek het toe tog gegroei. My ledemate het gerek en snags het ek groeipyne gekry. Elke halfjaar is die merkie op die deurkosyn ’n entjie hoër ingekerf. My ma moes daarom nuwe stories fabriseer en die stories het vreemder geword. Sy het vertel dat sy een maanlose nag deur ’n ruimtewese weggevoer is in ’n vlieënde piering. Nes daai alientannie van Natal, Elizabeth Klarer. Na die planeet Meton. Sy het wakker geword van ’n sagte geruis. Sy het deur die venster gekyk en daar in die woonsteltuin het ’n tuig gestaan. Langs die tuig, ’n baie lang man. So lank soos die sipresse by Wespark, het sy beduie. Die man het na haar gekyk en met haar gepraat. Sonder om ’n woord te sê. Hy het haar nader gewink en sy het hom tot in die tuig gevolg. Hy het die gesig van ’n engel gehad, het my ma vertel. Hoë wangbene en ’n fyn, puntige neus. Deursigtige oë. ’n Maand later het hulle Meton bereik, ’n mooi maar onherbergsame planeet met sterk yswinde en sneeu wat veertig meter diep lê. Hy het haar deur die sneeu na sy huis toe gedra en sy onthou dat hy geen voetspore gelaat het nie. En dat daar twee mane oor die sneeu geskyn het. Dit het haar ook opgeval dat sy lang liggaam nie ’n skaduwee gooi nie. Twee maande lank was hulle baie gelukkig saam en sy het swanger geraak. Maar die alewige sneeu en klam donkerte het haar bedruk gemaak. Daarom het hy haar teruggebring aarde toe en haar belowe dat hy haar elke herfs sal besoek, en dat hy gedurig ’n teken sal stuur sodat sy sal weet hy dink aan haar. Toe sy by haar woonstel kom, was dit asof sy nooit weg was nie. Te aardig, het sy gesê. Dit was steeds Woensdagnag. Steeds die veertiende van die vierde maand. Haar woonstel was nes sy dit daardie nag gelaat het. Die skottelgoed in die opwasbak, haar bed onopgemaak. Die kat op die vensterbank. Die volgende dag het mense haar soos altyd gegroet, asof hulle haar die vorige dag nog gesien het. Die woonstelopsigter. Die kafee-eienaar. Selfs die meisies by die haarkapper. Maar sy was twee maande swanger en het ’n vreemde merk op

haar skouer gehad. My ma het dan altyd haar mou opgerol en vir my die pienkbruin vlek gewys. ’n Doodgewone geboortemerk, maar sy het gesê dis ’n klawerblaartjie. “Kan jy nie sien nie, Benjie?” As ek dan my een oog toegeknyp het, hét dit nogal klawervormig gelyk. “Watter tekens het hy gestuur?” wou ek weet. Sy het my gaan wys. ’n Groot kol suring tussen die gras waar die tuig geland het. Ek het daarop gaan sit en een van die blaartjies afgepluk en daaraan gekou. “Wat nog?” “Jong, gaan kyk ’n bietjie wat dryf daar op die visdam,” het sy gesê. Ek het na die visdam gehardloop en sowaar, daar het die mooiste veer op die water gelê. “Kyk op, Benjie!” het sy toe geroep. Ek het opgekyk en eers kon ek niks sien nie, maar ek kon dit hoor. Toe sien ek dit. ’n Hele swerm bye wat oor die stad trek. Dit het my ore en hart gevul sodat ek op die sagte suring neergeval en gelag en gelag het. Uiteindelik iets sigbaars, iets tasbaars van die vreemde man wat my verwek het. Ek het my skoolmaats daarvan vertel en hulle het oopmond geluister. “Jis, dis cool,” het hulle gesê. Die storie het deur die skool geloop. Ek het ’n hele fan club gehad. Almal wou met my praat, wou aan my vat. Aan hierdie seuntjie wat halfalien is. ’n Hele histerie. Ander het weer op ’n afstand gebly en was skrikkerig vir my. Maar niemand kon uitgepraat raak daaroor nie. Die meisietjies het vir my lekkergoed gebring. Pouses het die seuntjies saam met my in slow motion op die planeet Meton gestap. In die kunsklas het die kinders ruimtetuie en aliens geteken. Maar toe begin van die kinders nagmerries kry. Oor ’n lang, maer man wat hulle wegvat in sy maantuig. En word die vinger uiteindelik na my gewys. “Mag kinders dan nie meer ’n verbeelding hê nie?” het my ma die onderwysers geskel toe sy my daardie middag by die skool kom haal.

Sus Terwyl hy by die koöperasie ’n paar sakke lêmeel in sy bakkie gelaai het, het sy hom gesien. Hy is een van die stout Gerber-seuns, het sy onthou. Lank en taai soos die meeste van die bergmense maar is. Mooi, met vaal hare en ligte oë. Sy het so al agter hulle Austintjie gehurk, want sy was skaam oor haar manskoene en rok vol gansblertse. En dit oor sy daardie oggend die hele stuk stamperige pad twee ganse onder haar arms moes vasknyp. Sy wou hê hy moet sy ry kry, voor haar pa by die hotel uitslinger. Voor haar skurwegat broertjies met kafferblits uit die winkel kom. En asseblief tog, voor sy hulle kar aan die gang moet stoot en so in die ry moet inspring. Hy het gefluit terwyl hy die sakke agter op sy trokkie gooi. Toe het hy sy hande aan sy klere afgevee, ’n stukkie droëwors in sy kies gedruk en met seningrige kuite in die lorrie geklim. Daardie nag het sy van hom gedroom. Hoe hy met sy sterk bene oor haar kom staan en afkyk na haar. Hy het sy skraal voet onder haar ken gedruk en dit stadig met haar lyf laat afgly. Af, af, tot tussen haar bene. Met sy tone aan haar donsies gepluk. Sy het wakker geword met ’n lamte in haar onderlyf. Sus het besluit om hom te gaan opsoek. Dit sou nie moeilik wees nie, die Gerbers se plaas grens aan Dieprivier. Vroeg die volgende oggend het sy haar hare ingedraai en in haar ma se kas gaan krap. Sy het op ’n groen rok afgekom, een wat die kleur van haar oë sou beklemtoon, het sy gedink. Dit was nou wel ’n bietjie outyds, maar as sy dit effentjies korter maak en dit hier om die bors en middel invat, kon dit werk. Sy het ure voor die spieël gedraai. Eers haar hare vasgemaak, dan weer los. Die geheim is om ongeërg te lyk, het sy gereken. Soos Betty Hutton in Annie, get your gun. Of soos Doris Day in Calamity Jane, net voor sy ’n skoot afvuur. Met ’n terloopse haarkrulletjie wat onder haar kopdoek uitsteek en ’n modderstrepie oor die wang. Dis hoe hulle foto’s in die Rooi Rose gelyk het. Vroue op die oorlogspad, het die opskrif gesê. Sus het ’n paar toerygstewels aangetrek en haar troppie bokke oor die rantjies aangeja. “Roer jou gat, Bessie, blikskottel! Wat is dit vandag met julle, Kapater?”

Die son het gebrand en die sweet het deur haar rok geslaan. Dit was verder as wat sy gedink het. Toe het sy Bessie se lammetjie opgetel en deur die grensdraad gebuk. Bessie het agter haar lam aangeblêr. Die lam het ook te kere gegaan en Sus se rok vuil geskop, maar sy het aanhou stap deur die stukkie inheemse bos en anderkant uit verby ’n murasie. Die reuk van gekneusde luisbos om haar. Die lam het swaar geraak. Sy het hom gekry waar hy kruisbeen tussen sy melkkoeie sit. Sy het versigtig nader gegaan. Daar was ’n slap kalfie oor sy skoot. Hy het omgedraai met traanspore oor sy gesig. “Een van my bokke het soek geraak …” het sy begin verduidelik. “Loop, asseblief,” het hy gesê en sy gesig weggedraai. Sy het begin wegstap, maar toe klink sy stem weer hier agter haar: “’n Luiperdwyfie het gisternag onder my kallers gemaai.” “Ek’s jammer,” het sy oor haar skouer gesê. Hy het opgestaan en na haar gestap. Daar was bloed aan sy hande. “Wie is jy?” “Sus Niemand,” het sy skamerig gesê. “Een van die Niemands van Dieprivier?” het hy verbaas gevra. “Ek dag julle’s net ’n spul broers.” Sy het geglimlag en hy het met blou oë na haar gekyk. “Ek het gisternag van jou gedroom,” sê sy toe, waarom, weet sy nie. ’n Vreemde lig het in sy oë opgegaan. Hy het een van die krulle onder haar kopdoek uitgetrek en dit om sy vinger gedraai. “Kry my vanaand in die populierbos,” het hy gesê. “Vir wat?” wou sy weet. “Sodat ek jou kan vasvat oor jy sonder toestemming op ons plaas rondloop,” het hy geantwoord.

Benjamin Ek voel ’n steek van jammerte vir my ma waar sy rigtingloos deur die agtertuin dwaal. Hier breek sy koorsig ’n paar dooie blomme uit ’n katjiepieringstruik, daar maai sy onder ’n klompie opslagtamatieplantjies. Heeltyd mompel sy iets by haarself. Ek maak my kamervenster oop sodat ek kan hoor wat sy sê, maar ’n straalvliegtuig bulder oor die huis. My ma kyk die straler agterna, skerm die son uit haar oë. Steeds beweeg haar lippe. Wanneer die vliegtuigklanke wegsterf, hoor ek haar uitasem praat: “Elkeen wat een van hierdie kleintjies laat struikel, vir hom is dit beter dat ’n meulsteen aan sy nek ...” Maar sy kom nie verder nie. Ek wil haar roep, vir haar sê ek sal gaan tee maak. Dat alles oukei sal wees. Maar ek doen dit nie; tee gaan nie help nie. Ek kyk af op haar waar sy haar broek aftrek om tussen die impatients te piepie. Ou laai van haar. Glo omdat dit die beste bemesting daarvoor is. Maar dit gross my uit. Vir wat moet ek in haar wit vet gat vaskyk? Hoekom is ek my lewe lank omring deur ’n spul psycho bitches? My ma. Juffrou Fourie. En natuurlik Elzette Faber, my eks.

Sus Sy naam is Herman, die vierde seun van oom Frik en tant Hester Gerber van Waterval, een van die mooiste bergplase in die omgewing. En oom Frik Gerber is legendaries, selfs ná sy dood – ’n amper heilige figuur in die Kloof. Oom Frik het die aangesig van die Here gesien en blind geword. Só loop die storie in die distrik. Die hele gedoente het glo gekom toe hy ná die Groot Droogte nie meer sy voet in ’n kerk wou sit nie. Kom die diaken toe al die pad na Waterval om hom te vra of daar dan fout is en antwoord oom Gerber: “Ek kan nie meer in iets glo wat ek nie kan sien nie.” Jare daarna het die ding hom toe getref, nogal op sy sterfbed. Vir maande het hy mos in die skuur op ’n katel tussen ’n spul katte en bokke gelê en baklei teen die dood. Tant Hester het hom glo daarheen verskuif omdat die kanker hom so laat stink het. Tussen die katpie en bokreuk was dit draagliker, het sy gesê. ’n Jong meidjie, Rafeltjie, het langs sy bed geslaap en hom versorg. Twee nagte het oom Frik vir Rafeltjie gestuur om vir tant Hester en hulle ses

seuns te gaan haal om hom vir oulaas te kom groet. Maar die volgende oggend wanneer ’n skreef sonlig oor sy bed val – só het Sus haar altyd voorgestel – het hy nog woedend teen sy kussing gelê. Vloekend van pyn. Ou Hester het glo naand die meidjie gevra om miergif in sy koffie te roer. Kon nie meer sy lyding aanskou nie, het sy gesê. Maar een middag met ’n haelstorm kom oubaas Gerber kaal uit die skuur gestap. Hester en die seuns het pas aangesit vir middagete toe hy glo so deur die blitse aankom. Met lang treë. Regop. Sy wilde baard nat. Peester ligpers en ineengekrimp teen sy vellerige maag, sy hande voor hom uitgestrek. Skrik hulle koud, brood en frikkadelle val terug op die borde. “Here, dis Pa!” het Manie, die oudste, daardie middag skoon sy gehakkel weggeskrik, so vertel tant Hester. Hulle het hul gesigte bedek soos mense wat ’n spook sien. Tant Hester het neergeslaan, haar voorskoot oor haar kop. Maar toe het Rafeltjie agter hom aangekom. Sy het ’n laken oor die ou lyf gegooi, hom in die rigting van die agterdeur gestuur en die kombuis ingelei. Daar het oom Frik om die tafel geskuifel en sy seuns een-een aangeraak. Manie, die hakkelaar. Pietertjie met die kartelhare. Slim Joggie wat later jare geleerdheid sou kry. Mooi Herman met die blou oë. Krisjan met die horrelvoet. En Louis, die laventelhaan. Oom Frik se maer hande was skurf en koud oor hulle gesigte. Terwyl die storm buite te kere gaan, het hy aan ’n sny brood geruik, die botter met sy vingers oor die brood gesmeer en toe begin eet. Brood en frikkadelle en tamaties, alles gelyk. Toe die werf wit onder die hael lê en oom Gerber eindelik sy hande aan die tafeldoek afvee, wou tant Hester en die ses seuns weet hoe hy so wonderbaarlik gesond geword het. En waarom hy skielik met blindheid geslaan is. Maar hy wou nie praat nie. Dat iets aan hom gevreet het, dit kon almal wel sien. Eers het hy mos so by homself begin mompel. Aanvanklik saggies, later bulderend. Knaend, selfs by die veiling, het die dorpsmense gesê. ’n Klomp onsinnighede. Oor berge wat in die see verdwyn en sterre wat op die aarde val. Toe het hy snags begin dwaal, die hele distrik vol. Gedurig bring iemand hom en sy twee boerboele by die huis aan, sy lyf vol krapmerke soos hy deur die bosse gebeur het en sy knieë nerfaf geval. In plaas daarvan dat hy lyf kry ná sy siekte,

word hy maerder. Sy wange hol, sy hare lank en onversorg. Oë wild. Lyk kompleet soos ’n profeet. Die jong dominee op Haenertsburg het hom later kom vra of hy dan weer ’n sielestryd beleef, en daar kom die ding toe uit, in die Gerbers se skemer voorkamer voor ’n rokerige kaggel: Hy is deur die aangesig van die Here verblind. Daarna was hy stil, het net sy keelknop beweeg soos hy sluk, het die dominee later kom vertel. Almal was stil. Tant Hester op die pers sofa onder ’n afdruk van Hans die skipper. Die ses seuns met ferweelbaadjies en strikdasse ingeprop op ’n riempiesbank. Die dominee op die chesterfield langs familieportrette. Oubaas Gerber met sy twee stink honde op ’n divan. Selfs die kombuisbediendes se gewerskaf het opgehou. “Maar broer,” het die dominee wal gegooi, “niemand het al ooit die Here gesien nie.” Oom Frik het nie geroer nie, sy groot hande plat op sy knieë. Sy asem fluitend deur sy harige neusgate. “Miskien het Oom ’n engel gesien of dalk was dit net ’n drogbeeld van die morfien,” het die dominee versigtig gesê. “Ek sê jou, Dominee,” het oom Frik gebulder sodat tant Hester se twee kristalkelkies in die vertoonkas gerinkel het, “ek het die Hére gesien!” “En hoe het Hy gelyk?” wou die dominee weet. Oom Gerber het diep gesug asof hy pyn het, sy twee woeste wenkbroue op ’n bondel getrek. “Soos die son. Soos om in die son te kyk.” Die dominee moet dit vir Mevrou Dominee vertel het, en sy moet dit weer vir tant Hettie Kruger by die General Dealer gaan vertel het, want die week daarop het almal daarvan geweet. Mense het van oral af op die Gerbers se werf toegesak, party so ver as van Tzaneen en Pietersburg, ’n paar selfs van Pretoria. Almal wou sien hoe lyk ’n man wat vir God gesien het. Of miskien het hulle gehoop dat God self weer in die bouvallige skuur onder die akkerboom sou verskyn. Sommige het krankes daar aangebring, seker gehoop hulle word gesond sodra hulle aan oom Gerber raak. Vir ander was dit weer net ’n spektakel. ’n Mal ou man met lang hare en ongetemde baard wat kaalbolyf onsamehangend voor ’n oop Bybel sit en prewel. Wat met grillige, dowwe oë na jou staar, sy hande voor hom uitgestrek.

Daar was glo selfs kerkgroepe wat pelgrimstogte na die Gerbers se plaas onderneem het, so het tant Hester vertel. Oor die Wolkberge en deur die vallei en al langs die Groot Letabarivier. Wanneer hulle oplaas daar aankom en aan oom Gerber vat, het party begin huil. Sommige vroue het flou geword. Ander het in tale gepraat. Sus en haar ma het ook een aand na oom Gerber gaan kyk. Haar ma wou kamtig ’n kookseltjie kerriepens vir tant Hester vat, maar Sus het geweet waaroor dit eintlik gaan. En daar het oom Frik by die eetkamertafel gesit, witgrys en amper deurskynend in die skemer vertrek. Swewend. Soos Liewe Jesus, het Sus geskrik. Daar het ’n reuk van sy ou liggaam uitgegaan. Sweet, angs, mentol en kanfer. Sus het agter haar ma probeer wegkruip, maar dit was asof sy pêreloë heeltyd oor die vertrek na haar gesoek het, asof hy haar kon ruik. Daardie selfde aand was daar ook ’n Engelse vrou van ’n naburige plaas in die Gerbers se eetkamer. ’n Miss Butler. Toe sy aan oubaas Gerber se growwe voete gaan raak, het sy aan die sing gegaan, soet liedere wat sommer vanself by haar opgekom het. Sus het dit met haar eie ore gehoor. Sus se ma, wat blykbaar as kind met Nagmaal soms op oom Frik se skoot gesit het, het hom naderhand ook bangerig gaan groet, ’n entjie van hom af bly staan. “Hoe gaan dit nou, oom Gerber?” het sy versigtig gevra. Die arme ou man het eers uitgebars van die lag en toe begin huil. “Ek’t ’n vreeslike terugslag gehad, Irmatjie,” het hy sag geantwoord asof hy nie wou hê iemand moet hoor nie, sy gesig vertrek in die dowwe lig van die lantern op die tafel voor hom. “Terugslag?” Sus se ma het oor hom gebuk, sy benerige hand teen haar mond. “Oom het dan ’n wonderwerk beleef.” Hy het sy kop stadig geskud. “Die Here het maar ’n wrange humorsin.” Daarmee het hy opgestaan en stadig gang toe geskuifel, maar toe draai hy skielik om en swaai sy kop in Sus se rigting, asof hy haar met sy blinde oë kon sien. “Dogter,” het hy in ’n harde stem gesê en die lug gesnuif, “my nageslag se bloed is aan jou hanne.” Toe het hy met sy skouer teen die muur in die donker gang verdwyn, sy honde agterna. Sus se hart het bang geklop, haar ma het snaaks na haar gekyk. Dit was die laaste keer dat sy oom Frik lewend gesien het. Die Gerber-seuns het blykbaar geld gemaak uit die hele affêre. Manie, Pietertjie,

Joggie, Herman, Krisjan en Louis. Eers het hulle ’n pond by elke besoeker ingesamel, naderhand sommer die toegangsfooi verdubbel. Rafeltjie het ’n stalletjie met springmielies en gemmerbier gehad en genoeg geld gemaak om later twee donkies te koop. Eers het tant Hester die horde mense wat tydig en ontydig daar aangekom het, met soetkoekies en limonade verwelkom en ingenooi, maar hoe meer hulle haar tuin tot modder vertrap het, hoe keelvoller het sy geraak. Naderhand het sy ’n draadheining om die werf laat span en niemand meer laat inkom nie. Twee jaar later eers is die arme oom Frik dood – sommer van pure ellende, heeltemal uitgemergel. Met sy kruisbande aan in die groentetuin inmekaargesak. Die dag met sy begrafnis was dit net tant Hester, die ses seuns, ’n paar plaaswerkers, die dominee, en Sus en haar ma en pa om die graf. Verdomde skande, het haar pa nog gesê. Sus het daardie dag ’n varkoor op sy kis gegooi en gewonder wat oom Frik vir haar wou sê en wat sy woorde beteken. Sy het ook gewonder waarom God juis aan oom Gerber verskyn het, en hoekom dit hom so geknou het. Miskien is mens nie veronderstel om só ’n ervaring met ander te deel nie, het sy gedink. Dalk is dit iets wat jy alleen moet dra. Is dit net tussen jou en God. Toe hulle van die grondhopie af wegstap, het Sus se ma iets gemompel. Sus was nie seker of sy reg gehoor het nie, want sy het dit in daardie stadium nog nie mooi verstaan nie. Eers later het dit sin gemaak. “Be careful what you wish for.” Haar ma het een van haar Cavallas aangesteek, die rook stadig uitgeblaas en gehoes. “Gods meule maal langsaam maar seker,” het sy aamborstig gesê. Met die begrafnistee het Sus gesien dat tant Hester ongewoon dik is, en dat sy waggelend loop. Jare daarna sou Sus besef dat Hester toe swanger was met haar sewende seun. Vir lank het die mense geskinder oor oubaas Gerber wat ná sy visioen weer kapabel geraak en nog ’n kind verwek het. Maar ander het gesê Hester het in die ander tyd geraak kort nadat ’n Joodjie wat messlyper was op hulle werf aangekom het en dat die jongste seun, Willie, ’n haakneus het. Tant Hester se kop het haar naderhand ’n bietjie gelos, só praat die mense. Dit gebeur soms met vroumense wat te veel kleintjies kry, het Sus se ma nog gesê. En die spul seuns het blykbaar verwilder. Steel glo beeste en smokkel diamante. Glibberig en glad met die bek, lê die distrik vol met slap karre en kuiwe.

Elke nou en dan spring ou Hester glo onder hulle in met die rottang. Wag eers laat die spulletjie ná ’n nag se gefuif in die bed lê. Storm dan hulle donker kamer binne en slaan wild en wakker onder hulle in. Neuk hulle behoorlik – sommer vir al die onhebbelikhede wat hulle al aangevang het en nog sal aanvang. Dan hoor jy net ’n geneul uit daai kamer, het Rafeltjie eendag kom vertel. Maar Sus se Herman is nie ’n skarminkel nie, hy maak haar gelukkig. By hom word haar kop lig en haar lyf vol. Sy wat nog nooit mooi was nie, word mooi. Haar vel gloei. Sy loop regop, haar borste druk teen haar bloese. Hy laat haar lag, sodat sy haar dagtake met vreugde aanpak. Sleurwerk word genotvol. Sy werk vinnig en doelgerig, want sy weet, as dit donker raak en die maan hoog sit, gaan sy na hom toe. En hy gee haar plesier. Dis nie seer soos by haar pa nie. Ook nie net vir troos soos met Kareltjie nie. Dis lekker. Oor sy hom liefhet. Een van die dae gaan sy hom oornooi en aan haar pa en ma en broertjies voorstel. Dan sal haar pa haar nie meer pla nie. Haar broertjies haar nie meer terg nie. En kan haar ma in vrede doodgaan. Sy sal hulle almal wys. Herman sal haar hier wegvat en sy sal word soos die vroue in die tydskrifadvertensies. Gesofistikeerd en sprankelend. Sonder tandpyn. Sonder sweet. Sonder onooglike liggaamshare. Met ’n vars asem en welriekende voete en glansende hare. Werk is meer aangenaam wanneer u verpoos met ’n CocaCola. Milo bou gesondheid en krag. Gebruik Phosferine vir neerslagtigheid en slaaploosheid. Jantzen Lastex vir ’n netjieser, slanker voorkoms. Reinig en steriliseer met Steradent … Dit alles gaan deur Sus se kop terwyl haar voete die paadjie deur die dennebos vat.

Benjamin Miskien het ek by Elzette betrokke geraak omdat sy so ’n dark horse was, nes my ma. Dalk het ek gedink ek sal my ma deur haar kan verstaan. Maar my ma is nie iemand wat haar laat uitfigure nie. Elzette ook nie. Sy was die derde vroumens wat ek liefgekry het. En sy is die ma van my dogtertjie. ’n Beeldskone, begaafde maar onstabiele vrou. ’n Vrou wat my met seks gemanipuleer het. Wat my net liefde gegun het as ek na haar pype gedans het. Wat my stadig maar seker afgekraak het tot daar niks van my oorgebly het

nie, tot ek ’n willose outomaat was. Geprogrammeer om Elzette Faber se opdragte uit te voer. Jy beter jou gat in rat kry, Hamman. Jy kan nie vir die res van jou lewe in ’n blommewinkel werk nie. Die woonstel raak beknop. Ek is beter gewoond. Hou tog op om jouself so te bejammer. Jou vriende is rubbish, Benjamin. Ek deel beslis nie my bed met ’n hond nie. Uiteindelik: “Jy’s fokken useless, nes jou patetiese ma.” Terwyl ek koes vir ’n Arzberg-koppie of Mikasabord wat teen ’n helse spoed op my afkom waar ek agter die kombuisdeur ingeduik het. Partymaal wanneer ek daar in Elzette se woonstel onder die stort gestaan het, het ek gewonder hoe ek daar gekom het. Ek het na my voete gekyk en probeer uitfigure wat van my geword het. Hoe dit dan gebeur het. Asof ek my bewussyn elke nou en dan herwin het, effens bygekom het uit ’n gifkoma. Vaagweg bewus van ’n vorige lewe, toe ek nog Benjamin was. Lewendig was, mens was. En sy was reg. Ek was ’n swakkeling. Ek kon my nie teen haar verweer nie, was nie opgewasse teen haar nie. My mammie moes my eindelik uit die genadelose kloue van Elzette Faber kom red. Toe hoor ek Elzette is swanger met my kind, dat sy op pad is Australië toe. Ek kon na die dogtertjie in die hospitaal gaan kyk, het haar ’n paar minute vasgehou. Verrimpelde dingetjie wat my duim in haar vuisie vasgevat en haar nat mondjie teen my skouer gedruk het. Ek het haar reukie ingetrek en gevoel hoe die huil agter in my keel kom sit. Dit was die vierde vrou op wie ek my hart verloor het, my klein Beatrice. Wat ook my hart gebreek het. Want sy is duisende kilometers van my af. Sy ken my nie, kan nie my taal praat nie. Dink ek is ’n gawe oom wat een maal ’n jaar presente bring.

Sus Ses dae lank het Sus gewerk om alles vir Herman se besoek reg te kry. Sy het al die ou stukke verroeste gereedskap en ysters wat op die werf rondgelê het op ’n hoop agter die waenhuis gesleep. Sy het Kaptein aangesê om die gras om die huis te sny. Sy het die huis afgewit. Bettie het die binnemure en vloere met Ajax geskrop. Daarna het Sus die vloerplanke deeglik politoer gesmeer. Sy het die groen linoleum van die kombuisvloer geruk en ure lank die gommerige vuilheid van die sement probeer afkrap.

Sus het bedlinne gewas en gelap en kouse gestop. Sy het die losgetrekte muurpapier in die sitkamer vasgelym. Daarna het sy appeltert gebak en blomme in die huis gerangskik. ’n Pot krismisrose in die voorportaal, stinkafrikaners in die sitkamer. ’n Dag voor sy koms het Sus haar pa en broertjies getakel. Sy het haar pa se baard geskeer, sy neushare geknip en sy klere verstel. Haar broertjies se gesig en ore en voete is met Sunlight geskrop. Daardie Sondagoggend het Sus al vroeg begin skarrel. Sy het haar ma slappap gevoer, haar van kop tot tone gewas en vir haar ’n skoon stel slaapklere aangetrek, ’n nagrok met fyn blommetjies en sprietjies. Haar ma het haar afwagtend aangekyk. “Ek gaan trou, Ma,” het Sus uitasem gesê en ’n paar dansies deur die kamer gemaak. Die opgewondenheid het haar keel skoon toegedruk. Haar ma se waterige ogies het geknipper. “Hy het sy eie beeste en hy is gaaf en agtermekaar,” het Sus gesê terwyl sy haar ma se bors ingesmeer het. Sy het die kamervensters oopgemaak sodat die reuk van koors en pie en siekte kon uitwaai. Toe het sy haar boeties uit die kooi gaan boender: “Borsel julle tande, kam julle hare, trek aan julle skoene en was julle boude, ek wil g’n stinkgatte ruik nie!” Sy het hom by die hek ingewag. Met die groen rokkie aan. Haar hare en skoene blink. Maar toe hy op hulle stoep staan, het sy geweet sy sal hom nie weer sien nie. Want skielik het sy alles gesien soos hy dit sou sien: Die krake wat soos are oor die huismure loop. Die klammigheid wat grys deur die kalk breek. Losgetrekte ogiesdraad. Geroeste sinkdak. Haar patetiese pa wat onder ’n drankwalm in sy deurgewaste pak klere en enigste das staan en Herman ’n pap handdruk gee. Haar verbouereerde broertjies wat met snotneuse kom groet en hom vra of hy vir hulle snoepgoed saamgebring het. Hulle broeke te kort en die truie te knap. Toe hulle in die sitkamer sit, het die muurpapier weer losgespring en het ’n snotterige stuk gom hom teen die wang getref. Haar ma se gehoes het aanhoudend uit die agterkamer geklink. Daar het ’n reuk uit die mure en vloer en plafon gekom wat Sus deur die Ajax en Sunlight en Brasso en Cobra kon ruik. Die reuk van ellende. Van versukkeldheid. Agterlikheid. En sê nou net, het Sus

benoud gedink, hy wil die toilet gebruik en hy sien dat hulle soos volk koerantpapier gebruik? Herman wou nie van die appeltert eet nie, hy wou nie eens koffie drink nie. Hy het net sy koordferweelkeps gevat, afsydig gegroet en geloop. Nooit weer sou hy in die populierbos op haar wag nie.

Esmeralda Martine maak rooibostee op die outydse manier. Stokkiestee wat ’n halfuur op die stoofplaat in ’n nerfaf enemmelketeltjie staan en prut, tot dit so rooi soos damwater is. Ek kan hoor hoe sy ons melk in die mikrogolf warm maak en tee ingooi. Eintlik het ek behoefte aan iets sterkers, maar ek sê niks. Hoe ek hier gekom het, weet ek nie. Toe ek maar weer sien, het my lykswa voor haar woonstel stilgehou nadat ek seker twee uur lank doelloos deur die stad gery het. Miskien wou ek sien of daar nog iets van die middestad oorgebly het, soos ek dit uit my jong dae kan onthou. Die ou moskee is nog daar, die dieretuin, stasiegebou, die mooi ou hofgeboue, Kerkplein met die Groot Gryse, ja, dis nog alles daar. Maar die ou Capitol is nou ’n parkade en ’n pad loop deur die buurt wat ek op ’n tyd so goed geken het. Baie van die statige ou kasarms in Kerkstraat wat ek as jong meisie bewonder en begeer het, is verwaarloos of gesloop. Ek het soos ’n vreemdeling in my eie stad gevoel, uiteindelik in my eie stad verdwaal. En skielik was ek hier, hier by Martine. By die enigste vrou in Benjamin se lewe wat ek al ooit kon vertrou, het ek besef. Deur al die ander het ek bedreig gevoel, moes ek aan myself erken. Al die mooi jong goedjies met hulle tanniepoplyfies in wie ek moes vaskyk wanneer ek soggens met ’n babalaas kombuis toe geslof het. Die ou slet van ’n kunsonderwyseres wat my arme Benjie verlei het. Om van Elzette Faber nie eens te praat nie. Ook die opdringerige ou antie by wie Benjamin in die middae ná skool gaan eet het, die ene wat hom gedurig ’n pakkie blomsaad present gegee het. Eintlik was ek half verlig toe sy die dag onder die kluite is. Selfs op Letta was ek al jaloers. Benjamin het nooit aan my behoort nie, hy was nooit myne nie. Hy was altyd ’n ander vrou s’n.

hoofstuk 14: kelder

Benjamin Snaaks dat ek toe nooit die blommewinkel ter wille van Elzette laat vaar het nie, het ek later gedink. Ek het tog byna alles vir haar opgegee. My ma, vriende, belangstellings. Selfs my hond. Maar aan die blommewinkel het ek bly klou. Miskien omdat ou De Freitas so dankbaar was toe ek destyds aangebied het om die winkel by hom te koop. Of dalk was dit tannie Kamfer wat my gedurig ’n pakkie pronkertjiesaad in die hand gestop en haar blomtuin vir my gewys het. Sy het my mos altyd ná skool voor haar huis ingewag en gesê: “Die leeubekkies blom!” of “Kom kyk net wat maak die weeskindertjies.” Eers het ek haar probeer dodge, verby haar rooibaksteenhuisie probeer sluip. Maar nes ek dink ek is buite sig, het sy my oor haar tjienkerientjeeheining geroep: “Hoe was skool vandag, Benjamin? Het die atletiekseisoen al begin?” Met haar slap hoed en tuinhandskoene. Sy was seker maar eensaam, die ou tannie. Of miskien was sy bewus van my eensaamheid. Maar later het ek haar stories begin geniet. Tannie Kamfer het graag oor haar jong dae op ’n plaas buite Vaalwater in die Waterberge gepraat. Oor haar vyf broers en sewe susters. En die spul honde en katte wat sy oor die jare heen gehad het. “My pa was een van die eerste boere in ons distrik wat ’n mouterkar gehad het,” sou sy trots vertel. “En jy moet weet, daardie jare ná die oorlog was ’n ryding maar skaars, veral op die platteland.” Haar pa en een suster was met ’n perdekar Pretoria toe om die Fordjie te gaan koop. So ’n blink swarte met ’n slinger. “En al was my suster nog nooit voorheen agter ’n stuur nie, het sy sommer so tjoeftjaf die affêre onder die knie gekry en die mouter al die pad terug plaas toe bestuur.” Ek het aan tannie Kamfer se lippe gehang. “Daar was op aarde niks wat daai suster van my nie kon doen nie. Niks. Vandag sou sy maklik mechanic kon word, maar daardie jare had vroue nie geleentheid nie.” Of sy het vertel van so ’n skraal hond met kolle wat sy as kind gehad het, dié

kon ’n swart mamba aanvat. “Betsie was vinniger as ’n slang se pik,” het sy gesê terwyl sy boontjiesop opskep, want ek het later al hoe meer by tannie Kamfer geëet. “En sy was slimmer as slim. Reken net, het saans die hele kaggel vol houtjies gepak.” Sy het ’n diepbord voor my neergesit en ’n kloeklaggie gegee. “So die een ná die ander met haar bek gevat.” Ek kon nie genoeg van haar stories kry nie, al het sy soms oor en oor dieselfde ding vertel. Een middag het tannie Kamfer my weer van haar stoep af geroep, en my soos gewoonlik uitgevra oor my dag. Sy het my nie ingenooi nie, maar beduie ek moet langs haar op ’n rottangstoel gaan sit. Sy het gepraat oor rooskewers wat haar pienk Queen Margrethe verniel en die wolluis op haar stokrose. Oor hoe vinnig die tyd verbygaan, soos water deur mens se vingers. Toe het sy na my gedraai en gesê: “Pas jouself tog op, Benjamin.” Ek het huis toe gedrentel en daardie aand het my ma vertel dat tannie Kamfer al die vorige nag in haar slaap dood is. “Nou kan jy in vrede huis toe stap,” het my ma gesê, ’n amperse tevredenheid in haar stem. Ek het die donker ingefoeter en by die appelkoosboom gaan huil. En gesien hoe die pronkertjies uit die blombakke rank.

Sus Die laaste kind was sý kind, dit het Sus geweet. Herman se kind. Sy was fris en sonder gebrek, met ’n bos wit hare. En slim, want die ogies het byna dadelik gefokus. Maar soos die ander, moes sy weg. Haar mondjie het Sus se bors gesoek, sodat die melk deur haar nagrok geslaan het. Maar as sy haar sou voed, sou sy haar nie kon laat gaan nie. Sus het popkleertjies bo uit ’n kas gehaal en haar aangetrek. ’n Fraai blou rokkie, ’n byende pofbroekie, fluweelstrik in die hare, leerskoentjies wat met knopies oor die voetbrug vasmaak. Sy het haar in ’n laken toegewikkel en deur die groentetuin en patatranke en appelboord gestap. Die kind het kreungeluidjies gemaak en ontevrede gekriewel. “Lamtietie, damtietie, doedoe my liefstetjie, moederhartrowerjie, dierbaarste diefstetjie ...” het Sus tot by die vlei gesing. Sy het haar uit die laken gerol en op ’n

graskolletjie neergelê. “Wees soet, mooiste kind.” Sus het haar op die voorkoppie gesoen. Toe het sy haar in die sugsloot laat sak. Maar sy was sterk, hierdie kind. Sy het haar vuisies gebal en van die water probeer wegbeur en geskop. Sus het omgedraai en aangestap, elke nou en dan in die stinkswart modder weggesak. Die kind se geskree het haar oor die vleigras en biesiepolle gevolg. Voed babetjie met Ouma-Meelbol – ’n gebalanseerde dieet wat altyd akkordeer. Maw se antikoliekbottels: die beste vir jou baba. Blakende gesondheid danksy Lactogen. Die jongspan word sterk en gespierd met Klim volroom poeiermelk. Hulle vrees nie die winter nie, want Scott’s Emulsion hou hulle gesond! Sus het met haar gesig in die louerige modder gaan lê en gewens sy wil versmoor, maar teen die laatmiddag het sy steeds daar gelê. ’n Sifreëntjie het uitgesak. Die modder was koud en hard aan haar klere en gesig, haar lyf vol muskietbyte. Elke nag het sy dieselfde verskriklike droom gehad. Oor hoe die kind haar daar in die sugvoor vasgryp en haar met oom Gerber se oë aankyk en haar tot in die dieptes aftrek. Selfs bedags het die wind haar kind se naam oor die vlei geroep: “Theresa, Theresa, Theresa ...”

Esmeralda Ek staan en kyk na ’n ongeraamde kiekie teen Martine se slaapkamermuur. Haar oumagrootjie, het sy beduie. “Jy lyk op ’n druppel water na haar, Martine,” sê ek. “H’m,” kom haar stem uit haar kombuis met die bloedrooi mure. “Ek weet nie of dit juis ’n kompliment is nie, sy lyk maar na ’n scary ou tannie.” “Scary, dog aansienlik,” sê ek. Martine giggel. Ek kan hoor hoe maak sy die oonddeurtjie oop, kry die geur van varsgebakte skons. Haar woonstel lyk nes ek my dit voorgestel het. Baie deurmekaar. Verfgoed en

skilderye die hele plek vol. Stapels ou tydskrifte. Bondels klere op die vloer en twee lelike korsette wat aan ’n kasdeur hang. En, wil jy nou meer, sulke koekige kussinkies wat met tapisserieë oorgetrek is. Seker iets wat haar ma gemaak het. Daar is ’n klomp kaalgatskilderye van Benjamin en een waar hy soos ’n gogga lyk. Ook ’n halfabstrakte portretstudie met “oojah!” bo-oor geverf. “Wat beteken dit? Hierdie ‘oo-jah’?” Eers dag ek Martine hoor my nie, maar toe antwoord sy: “Die onnoembare, dit wat jy nie op die naam wil noem nie.”

Benjamin Mens kan nie jou familie kies nie, veral nie jou ma nie. Voor jy nog jou verstand het, is jy al oorgelewer aan haar kak. Haar obsessies en neuroses. Een van my vroegste herinneringe is hoe ek en my ma en Letta Mpya en die een of ander verstandelik gestremde kind in ’n donker gang staan. Dit moet ons gang wees, want my ma se prente en geraamde foto’s en printer’s tray het aan die muur gehang. Wie die vertraagde kind was, weet ek nie, seker maar ’n buurkind. Ek kan onthou dat my ma bang was, want daar was ’n verskriklike storm. Sy het ’n ontsettende vrees vir weerlig gehad. Wanneer die weer opsteek, het sy ’n laken oor haar spieëltafel gegooi, al die deure en vensters toegemaak en almal gang toe geroep. Vir my en Letta en die hond. Wanneer die vertraagde dogtertjie daar was, moes ook sy teen die gangmuur onder die prente staan. Ek onthou my ma se verskrikte oë in die donker. Hoe haar lyf geruk het elke keer as die weer slaan. Ook hoe die mal kind aan die lag gegaan het en eindelik in verwondering stil geraak het wanneer die reën uitsak en in die geute begin raas. En vir Letta wat met haar rug teen die gangmuur staan en my hand vashou. Letta wat al baie keer opgekom het vir my, wat my al dikwels moes troos en beskerm. As kind het ek een nag wakker geword van Letta wat met my ma baklei oor sy my so alleen by die huis los. Haar presiese woorde kan ek nie onthou nie, maar

ek het veilig gevoel. Letta het, soos tannie Kamfer, vastigheid in my lewe gebring. Normaliteit. Soos my Martine. Al is sy seker allesbehalwe normaal.

Sus Snags wanneer dit stil raak op Dieprivier se werf, wanneer selfs die wind tussen die bome gaan lê, kom Sus se kinders na haar toe aan. Hulle kom op uit die rivier en vlei waaroor die mis kolk. Hulle lyfies kaal, hulle oë wit. Hulle klouter die wal uit, druk palmiet weg en trap spoortjies in die swart modder. Hulle nat hare vol slik en spinnerak. Die maan volg die kinders oor die werf. Verby die skuur. Deur die druiweprieel. Die dogtertjie met die hol gesiggie heel voor, agter haar die kelderkind, dan die een met die koddige armpies. Uiteindelik die dogtertjie met die vlashare. Hulle stap aan oor die harkstrepies na die agterdeur en sing ’n lied met vreemde klanke, soos nagdiere, jakkalsies en nagapies. Sus hoor dit uit haar kamer en sug. Sy draai op haar sy, staar na die donker. En wag. Die vloerplanke kraak nie. Sus hoor net die “tip-tip” van haar kinders se gewebde voetjies in die gang en hulle stemme wat nader kom. Hulle drom om haar bed saam. Hulle ruik na watergras en paddaslyk. Hulle lê geskenkies voor haar neer. ’n Slakskulp, uilveer, sonbesiedop, ’n deursigtige akkedisvel en ’n paddavis. Hulle pak dit versigtig op die laken uit. Die vaalkoppie hou ’n waterhondjie op haar handpalm en giggel. Die ander trek hulle vingers deur Sus se hare en stryk oor haar gesig. Sus sien verbaas dat haar kinders nie klein gebly het nie, dat hulle gegroei het. Hulle het meisietjies met lang bene en knopperige borsies geword.

Benjamin Martine was ’n one-night stand wat ek by ’n klub opgetel het. Sy was nie my tipe nie. Een van daai coffin kids met swart klere, swart stewels en piercings. Poes in boots, het een van my vriende nog gesê. Maar sy was dronk en ek was jags. Toe word ek in haar woonstel wakker op ’n matras in die hoek van ’n baie

deurmekaar kamer. Ek nog so half bo-op haar. ’n Verlepte kondoom aan my penis. En sy wat haar roes lê en afslaap, ’n druppel kwyl oor haar ken. Ek wou dadelik my bondeltjie klere gryp en wegsluip. Netnou sit ek met ’n berserkte crack addict, het ek gedink. Daar het juis ’n kers en ’n vuil teelepel langs die matras gelê. Maar met Martine kry jy nooit wat jy verwag nie. Ek het dit toe al besef. What you see is not what you get, jy kan haar nie op haar swart leerbaadjie takseer nie. Ek het na haar gekyk; haar vel so wit en egalig soos porselein. Wimpers donker en dig. Haar dunwit arms het uitgestrek oor die kussing gelê en ek kon die are onder haar vel sien vertak tot in haar ongeskeerde oksels. Meteens het sy opgespring. Ek het my gat afgeskrik. “O, shit, ek is laat vir kerk,” het sy gesê en in die kamer rondgeskarrel agter hopies klere aan. Sy het haar bra en broekie aangetrek, met ’n vies gesig aan ’n paar swart sykouse geruik en dit toe tog aangetrek. “Kan jy my gou help met die zip?” Ek het haar rok se ritssluiter opgetrek en vir die eerste keer die spinnekoptattoo op haar rug opgemerk. Sy het haastig deur toe beweeg. “Het jy iets vir kollekte?” het sy gevra en ek het tien rand uit my broeksak gaan haal. Toe is sy daar uit, ek kon haar skoene op die trappe hoor “klakke-klak”. “Maak solank koffie!” het sy agterna geskree. Ek het by die venster uitgekyk en gesien hoe hardloop sy na die kerkie oorkant die straat. Sy en ’n paar vrouens met kopdoeke en mans met dreadlocks. International Pentecostal Holiness Church of Africa het op ’n bordjie voor die kerk gestaan. Ek kon die gemeente hoor sing, bo die stadsgeraas. Everytime I feel the Spirit. Ek het in haar woonstel rondgesnuffel, oortuig dat ek tog êrens drugs gaan kry. Op ’n opslaantafel het ’n klomp olieverfbuisies, kwaste, ’n opgerolde skilderdoek, palet en besmeerde lap gelê. Tussen die kwaste, ’n halfbottel terpentyn. Ek het my vinger deur ’n verfsmeersel op die palet getrek en daaraan geruik. Juffrou Fourie. My hart het eers bedaar toe ek my hand aan die lap afgevee het. Langs die tafel was ’n esel met ’n onvoltooide skildery. Die buitelyne van ’n gesig waaroor die woord “oojah” geverf is. Orals was stapels stokou, vergeelde

tydskrifte. Brandwag, 1948. Sarie Marais, 1951. Die Huisgenoot, 1957. En bondels klere. Die mure was oortrek met ongeraamde skilderye en kiekies. Veral sepiafoto’s van ’n vrou wat baie op Martine trek. Later sou ek uitvind dis Martine se oumagrootjie, ’n vrou wat deel van Martine se lewe is, al is sy lank voor haar geboorte oorlede. Want, sê Martine altyd, die dooies is partymaal meer real as sommige mense wat nog die aarde bewandel. Die badkamermure was uitgeplak met eierboksies. Haar kombuis bloedrooi geverf, asof iemand pas sy polse daar gesny het. Maar hier was alles pynlik netjies. Seker maar omdat sy nie eintlik kook nie, het ek gedink. Tog was daar ’n hele paar resepteboeke op ’n rak, en brood, kaas, eiers en vars ham in die yskas. Ek het koffie gemaak en beker in die hand deur die sitkamertjie na die spaarkamer gestap. Hier was ’n enkelbedmatrassie waarop ’n saksofoon, ’n Siamese kat en ’n paar blusiekboeke gelê het. Die kat het haar uitgestrek en hongerig aan my kom skuur. Ek het een van die ingeboude kasdeure oopgemaak en op ’n hele ry korsette afgekom, almal swart of in skakerings van pers. Ek het aan die gladde materiaal gevat en geril. Dit het na mottegif en vroumens geruik. “O, jy’s nog hier,” het Martine skielik hier agter my gesê. “Hoekom is jou badkamermure vol eierboksies?” het ek gevra, eintlik net om my embarrassment weg te steek. “Kom ek wys jou,” het sy gesê en die saksofoon opgetel. Ek het haar badkamer toe gevolg. Sy het die deur toegestoot en met haar een voet op die toiletdeksel gaan staan. Haar rok het opgetrek. “My bure kla oor die lawaai,” het sy gesê. “Die eierboksies maak die mure so te sê klankdig.” Sy het die saksofoon tot op haar knie gelig en ’n paar van die kleppe gepomp. “Alhoewel ek natuurlik van die oggend tot die aand na hulle fokken R&B moet luister.” Sy het haar lippe oor die mondstuk geplaas en haar wange gebol. “Summertime”, het sy gespeel. Dit sal ek nooit vergeet nie. Ek het gesien hoe die are op haar slape bult, hoe die keep tussen haar oë verdiep en haar oë toeval. Haar hare het oor haar gesig geval. Ek kon nie glo dat sy sulke klanke kan voortbring nie. Ek het alles ingeneem. Die hees klanke van die saksofoon, die gaatjie in Martine se sykous. Hoe sy haar asem elke nou en dan ingetrek het. Haar swart vingernaels wat al effens afgedop was. Die manier waarop sy met haar voet tyd gehou het.

Die klanke het weggesterf en sy het die mondstuk met ’n stukkie toiletpapier afgevee. “Wil jy hoor hoe die universe klink?” Ek het geknik. Terwyl haar lyf gewieg het, het ’n kakofonie losgebars. Die saksofoon het aamborstig gesmeek, en dan weer geskel. ’n Volle vier minute. “Goeie fok,” het ek gesê toe sy uiteindelik end kry. “Jou arme bure.” Sy het ongeërg gesmile. “Kon jy, onder al die diskordante geluide, die harmonie hoor?” “Ek kon nie kop of gat uitmaak nie.” Sy het gelag. “Daar is nie kop of gat in die heelal nie. Geen begin of einde nie – dit hou net aan en aan en aan. Tot in ewigheid.” Ek het my vinger deur die gaatjie in haar sykous gedruk. “Hopelik sal ek nog eendag daai harmonie hoor,” het ek selfbewus gesê, want sy het so na my gekyk. Haar uitdrukking onpeilbaar. Toe het sy geglimlag en my hand gevat en dit tussen haar bene gesit. “Wil jy hê ek moet een van daai korsette aantrek?” Ek het geknik. Sy het vooruit gestap en in die spaarkamer gevra: “Watter een?” Maar haar hande het reeds ’n perse uitgekies. Haar klere het grond toe geval en sy het in die korset geklim. Sy het die klein hakies een vir een vasgemaak. Sy het haar rug op my gedraai en vooroor gebuk. “Bind my in,” het sy beveel. Daardie aand is ek onwillig huis toe. Toe ek my karsleutels vat en haar woonsteldeur agter my toetrek, het dit gevoel asof daar iets van my agtergebly het. Asof ek iets in haar woonstel verloor het. Ek wou terugdraai. Waarom weet ek nie, ek kon in daardie stadium nie eens haar naam onthou nie. Ek het ook nie die moeite gedoen om haar telefoonnommer te vra nie. Toe ek in die bed klim, kon ek nie eens haar gesig herroep nie. Maar toe ek my oë toemaak, het haar stem by my opgekom. Eers later het ek besef: soos my ma se stem. Of miskien eerder soos dié van die vreemde vrou waarvan ek as kind gedroom het. Hoe gaan dit, Daniël? ’n Vol, warm, comforting stem. Ek het Martine se maniertjies onthou. Hoe sy haar wang teen haar kat se pels druk. Oor warm tee blaas. ’n Hartjie oor die opgewasemde badkamerspieël trek. Aan ’n pruim ruik voor sy daaruit hap. Haar vinger in die deeg druk toe sy vir ons skons gebak het.

Hoe klein dingetjies haar plesier gee. Roosterbrood. ’n Warm bad. Seks. Reën. Musiek. Slaap. Hoe gemaklik sy met haar omgewing is. Met die mense om haar, al is hulle junkies en prostitute en weirdos. Later sou dit my byval hoe ongeërg sy oor besittings is. Vroeg die volgende oggend was ek terug by Martine se woonstel. Sy het die deur in ’n lelike mosterdgeel pajamabroek oopgemaak, haar bolyf kaal. Haar gesig skoongeskrop en ’n bril op haar neus. Die geur van ProNutro en badolie wat om haar hang. Die woonstel oorspoel met reggae. Sy het nie verbaas gelyk om my te sien nie, ook nie besonders bly nie. Sy het in die sitkamer gaan sit. Op ’n bank wat ooglopend gereeld deur haar kat aangerand word. Sy het ’n tapisserie op haar skoot getel en daaraan begin werk, die naald met wol stadig deur die gaatjies getrek. Heeltemal op haar gemak, onbewus van haar tieties wat my uitcheck. Ek het weggekyk, my aandag by haar hande probeer bepaal. “Jy lyk verniet so disgusted. In die Middeleeue is tapisserieë op dieselfde vlak as skilder- en beeldhouwerk gesien.” Sy het haar uitgestrek. Soos ’n kat. “En naaldwerk is baie terapeuties, hoor, jy kan dit gerus probeer.” Ek het na haar slaapkamer gedwaal. Op die esel was ’n nuwe skildery. Van ’n mens wat in ’n kakkerlak verander, of ’n kakkerlak wat in ’n mens verander. Ek was te skaam om te vra. Boonop het die kakkerlakman nogal na my gelyk. Ek het deur haar stowwerige CD-versameling gegaan. “Jy hou van country?” het ek verbaas gevra. “Jip, the best thing since pads with wings,” het sy geantwoord. Martine put genot uit rare dinge, dit het ek gou genoeg besef. Dinge wat jy nie sommer van haar sal verwag nie. Sy word byvoorbeeld gefassineer deur makeoverprogramme waarin puisierige vaal meisies met skewe tande tot swane getransformeer word. Of deur vreemde koerantberigte. Man versmoor in hondekos. Ouma (76) vas oor bomdreigemente. Foonsnol word huweliksterapeut. Predikant beseer tydens orgie. En sy is mal daaroor om my hare te sny, in haar rooi kombuis terwyl ons na “Sê wie?” op RSG luister. Maar partymaal sit sy die radio af en knip-knip sy hier in my nek sonder om ’n woord te sê. “En as jy nou so stil is?” sal ek haar vra.

“Sjuut, man, ek bid,” antwoord sy dan. Soms, net soms, wanneer ek na Martine se weerkaatsing in die kombuisvenster kyk, en ek haar stil nabyheid voel en die skêr agter my hoor kirts, voel dit asof ek weer in ’n god kan glo. Kom daar ’n ongekende rustigheid en blydskap in my.

Esmeralda “Hoe gaan dit met die skrywery?” vra Martine uit haar kombuis. Die geluid van ’n klitser klink op, hopelik ’n bietjie vars room wat sy vir ons skons styf klop. “Moenie eens vra nie. Ek dink ek raak nou te oud vir skryf, miskien moet ek eerder ’n hondesalon oopmaak, dis in elk geval meer betalend.” Martine kom met ’n skinkbord uit die kombuis, haar Siamese kat draaiend om haar wit bene. Sy sit die skinkbord op haar deurmekaar bed neer en gee my koppie aan. Toe sy die gordyne ooptrek, rimpel haar rugspiere en skarrel haar spinnekoptatoe oor haar blaaie. Ek gaan sit op ’n ou staatsdiensstoel waaroor ’n klomp klere hang. “Gaan dié ding my ooit hou?” vra ek terwyl ek in my botterbroodjie hap. Sy giggel. “Daardie stoel het ’n spul staatsamptenare deur die apartheidsjare gedra, vir wat sal dit nou skielik inkonk?” “Oor die ongeluk my deesdae bloots ry.” Martine sit haar koppie neer en tel haar kat op haar skoot. “Waarom het jy na my toe gekom, Esmeralda?” Ek sluk aan my tee. “Ek was in die buurt.” Maar sy kyk steeds vraend na my. “As ek eendag … weg is, moet jy asseblief mooi na Benjie kyk.” Ek roer ’n teelepel heuning in my tee, my hande bewerig. “Maar eintlik weet ek jy sal goed wees vir hom, Martine’tjie.” “Wat praat jy tog, Esmeralda?” Martine krap haar kat agter die ore. “Jy’s nie siek

nie, is jy?” “Nee, nee, ek’s nie siek nie.” Ek kou aan my laaste stukkie skon, maar kry dit skielik nie afgesluk nie. “Deesdae voel ek soos ’n stuk lap wat deur motte gevreet word …” Sy wag dat ek moet verder praat. Ek vee krummels van my skoot. Miskien moet ek opstaan en gee pad voor ek te veel sê. Maar haar oë is sag in myne. “Ek was nooit ’n goeie ma vir Benjamin nie, Martine.” Ek vat-vat in my nek, kan haar nie in die oë kyk nie. “Ek het hom so verskriklik geknou.” Sy lyk verbaas. “As jy ’n slegte ma was, Esmeralda, sou hy mos nie die sensitiewe mens gewees het wat hy vandag is nie.” Sy stoot die kat van haar skoot af. “Ek dink jy’s nou ’n bietjie hard op jouself, meeste ouers twyfel soms maar oor hulle opvoedingsmetodes.” Ek druk my op uit die stoel en gaan staan weer voor die ou foto’s teen haar muur. “Nee, ek was nie vir hom goed nie, Martine, ek het hom gekelder.” Martine kom staan langs my en raak aan my rug. “Benjamin is baie lief vir jou, Esmeralda.” Ek swaai om. “Het hy my maar eerder gehaat,” sê ek voor ek kan keer.

Sus Die dag van haar ma se dood het Sus haar duidelik hoor roep. “Sus!” het die stem deur haar kop geklink, “Sus!” Skerp, selfs ongeduldig. So helder het dit in haar opgekom, sy het na die hospitaalkamer gehardloop, en haar pa en bedremmelde broertjies net daar in die wagkamer gelos. Maar haar ma het soos vroeër roerloos onder die ysterlong gelê, haar hande slap. Sus het teen haar bed gaan staan. “Ja, Ma?” Haar ma se blouerige vingers het effens geroer, sy het swaarder asemgehaal. Die meganiese suurstofpompe het gesis.

Vir amper ’n halfuur het Sus daar gestaan. Toe hoor sy haar ma se hyglaggie. “Ek had jou lief, Sus.” Baie sag. “Ek had jou lief …” Daarna het haar ma se bene verstyf en effens gesidder. Dit het stil geword. Sus het verwag dat ’n swerm vlermuise teen die hospitaalvensters sou vasvlieg, maar daar was niks. Net stilte. En die naklank van haar ma se stem. Blote wensdenkery, het sy later gedink. Wanneer mens iets graag wil hê, kan jy jou baie dinge wysmaak.

hoofstuk 15: dief

Esmeralda As jy dik is, is dit maklik om ’n swangerskap te fake. Op ’n dag begin jy soos ’n eend waggel. Jy staan moeilik en skuifelend uit stoele op. Hou jou hand beskermend oor jou maag. Tot mense agteraf begin praat en onderlangs na jou kyk, en jou uiteindelik reguit vra of jy dan verwagtend is. En jy sê ja, want jy begin dit self te glo. Ook jou liggaam reageer op hierdie ingesteldheid. Jou maag word groter, jou voete swel en jou borste raak gevoelig. Vriende, kollegas en kliënte dra kleertjies en sokkies en kombersies aan en vra wanneer jou datum is. Jy antwoord jy is nie heeltemal seker nie, maar jy dink oor ’n maand of wat. Almal sê dit gaan ’n seun wees, want jy dra agter. Maar uit ordentlikheid vra niemand jou wie die pa is nie. Ek was amper veertig toe die ding in my kop begin. Net toe ek dink ek is heeltemal uitgesorteer, het ek beheer verloor, en het my kopwurms weer begin uitpeul. Ek het een aand my hare in die bad gewas toe ek ’n baba hoor huil. Onder die water. Net daar gebeur die vreemdste ding in my lyf, iets wat ek nie in woorde kan beskryf nie. ’n Pynlike hunkering. ’n Onkeerbare en onlogiese verlange na ’n kind. ’n Seunskind. Daar was meer as genoeg mans in die omtrek wat my kon swanger maak, maar ek wou ’n seun hê en kon nie kanse vat nie. Ek was ook nie meer jonk nie. En ek wou nie hê my verfoeilike bloed moet in die kind vloei nie. Bowendien het ek nie kans gesien vir ’n man wat eise aan my en die kind sou stel nie. Aanneming was ook buite die kwessie, net getroudes kon daai tyd kinders aanneem. Ek sou ’n ander uitweg moes vind. Ek het swanger vroue begin bestudeer. Hoe hulle beweeg, hoe hulle opstaan en gaan sit. Ek het geselsies gaan aanknoop. Oor hoe ver hulle is, hoe hulle voel. Of

hulle ’n behoefte het aan vreemde eetgoed. Oggendnaarheid het. Ek het ma’s met babatjies in supermarkte begin agtervolg, elke geleentheid aangegryp om ’n kindjie teen my vas te hou. Toe is daar een middag ’n jong vrou in die OK se parkeerarea wat my vra om haar kind vas te hou. Sodat sy haar inkopies in die kar kan laai. Terwyl die vrou haar laaste pakkie in die kattebak gelaai het, het die gedagte by my opgekom. Wat as ek die pad vat? Met die kind so oor my skouer. Ek sou genoeg tyd hê. Die vrou moes nog eers die trollie uit die pad kry en haar motor voor oopsluit. Ek sou my jas oor die kind se koppie trek en anoniem deur karre en mense vleg, tot in die straat. Op ’n bus en huis toe. Maar dit was ’n dogtertjie. Daardie nag en baie nagte daarna het ek wakker gelê. Dit was so eenvoudig. Ek moes net wag vir die regte oomblik. Wanneer my tyd “naby” is. En vir die regte vrou. Die regte kind. Op ’n geskikte plek. Ek het my woonstel se spaarkamer as kinderkamer ingerig. Die mure ligblou geverf en vrolike beertjiegordyne gemaak. Ek het ’n wiegie en laaikassie en sagte speelgoed gekoop. Die laaikassie met doeke, Vaseline, poeier, krampmiddel, Elizabeth Anne’s, bababottels en formulemelk toegerus. My geduld het opgeraak. Mense sou agterdogtig word, as hulle nie reeds was nie. Teen daardie tyd was ek kamtig al amper agt maande swanger en met kraamverlof. Daarom het ek tyd gehad om in hospitale en kinderartse se spreekkamers rond te hang, altyd met ’n pruik en dik bril. Maar my planne wou nie vlot nie. Die ma’s was te selfversekerd, te oplettend. Nie verstrooid genoeg nie. Die meeste van die babas was al te oud. Te maer na my sin. Of sieklik. Ek was op die punt om op te gee, om vir almal die hartseerstorie van ’n miskraam te spin, toe die ideale geleentheid hom voordoen. In die distriksgeneesheer se stampvol wagkamer. ’n Ma met vyf snotneusies van verskillende ouderdomme wat aan haar klou en haar beklim. Dan die pap baba in ’n drawieg, ’n pasgebore kind. ’n Pragtige seuntjie van ’n paar dae oud. Ek kon sien die vrou is tot die dood toe moeg. Naby breekpunt. Met die kinders wat om haar maal en kerm. “Mammie, ek wil piepie. Wanneer gaan ons nou huis toe? Ek is honger. Gaan die dokter my seermaak, Mammie?” Die vrou het ’n veraf kyk in haar oë gekry, asof sy haar liggaam verlaat het en die chaos êrens van ’n veilige plek af dophou.

Dit was die oomblik waarop ek gewag het. Ek sou hierdie vrou ’n guns doen om een van haar kinders te vat. Boonop kon ek sien die vrou het dit nie breed nie. Nie dat sy agterlik was nie. Sy was ’n mooi vrou en sy en haar kinders was goed versorg. Maar haar skoene was ’n bietjie voos en haar rok uitgewas. “Kan ek u help, Mevrou?” het ek sag gevra. Die vrou het my dof aangekyk. “As jy miskien net ’n ogie oor die ander kan hou terwyl ek die baba se doek gou gaan omruil, ek dink sy boudjies brand al.” “Sekerlik,” het ek gesê en geglimlag. “Moenie haastig wees nie, ek sal hulle besig hou.” “Baie dankie, dame,” het die vrou gesê en die babatjie opgetel en badkamer toe gestap. “Hy’s teen dié tyd seker ook al dors.” Toe sy terugkom, het ek met twee van die kleintjies op my skoot gesit, ’n storie aan die vertel. Die ander het by my voete gesit. “Ek waardeer dit verskriklik, Mevrou,” het die vrou gesê en die baba in sy wiegie gesit. Die ontvangsdame het die vrou nader gewink. “Mevrou Swanepoel, u kan maar die eerste drie vir hulle inentings bring, asseblief.” “Ek kan regtig maar weer na hulle kyk,” het ek aangebied. “Ek is nie haastig nie, my man is hier vir X-strale.” Die vrou het geaarsel. “Mevrou Swanepoel!” het die ontvangsdame weer geroep. “As dit nie te veel moeite sal wees nie,” het die vrou onseker gesê en ’n kombersie oor die baba gegooi. “Lyk my hy slaap nou.” Sy het die drie kinders in die rigting van die spreekkamer gebondel en ’n paar keer omgekyk. “Ek sal nie lank wees nie.” Die oorblywende twee kinders het grootoog na my gekyk. “Gaan Tannie vir ons die storie klaar vertel?” wou hulle weet.

“Maar natuurlik,” het ek geantwoord. “Ek moet net gou julle boetie se boudjies skoonmaak.” Ek het my neus kamtig opgetrek. “Lyk my sy doek is weer vuil.” Ek het die wiegie opgetel. “Julle tweetjies sal mos mooi soet hier wag, nè?”

Sus Sy trek haar woonsteldeur toe en klim die drie stelle trappe na onder. “Môre, mevrou Henning,” groet sy die opsigter wat neusinstekerig met krullers in die hare om haar deur loer. “Morning, Mister Collins,” groet sy ’n entjie verder met die gang af. In die trapportaaltjie hang daar oudergewoonte ’n paar muggies. Sy vee dit voor haar gesig weg. Sy dra ’n beige Charles Cooper-driestuk van wolstof. ’n Nousluitende romp, kort baadjie met klokmoue en bloesie met ’n ronde hals. Daarby ’n byende plat leerhandsakkie, hoëhakskoene, handskoene en pelshoedjie. Haar kousnate strek reguit van kuit tot skoen. Sy ruik na Goya-talk, Gossip-reukverdrywer, Cloudsilk-onderlaag en White Rain-haarwasmiddel. Haar hare is kort en golwend, haar lippe helderrooi. Rose Mansions se glasdeur klap agter haar en sy stap met vinnige treë oor die sypaadjie tot in die straat. Op die bus sit sy regop met haar knieë bymekaar. Sy stryk oor haar romp. Sy draai nie haar kop weg toe ’n man haar aanstaar nie. Sy kyk hom reg in die oë; dit is hy wat eindelik moet bes gee. Vandag klim sy nie by Cilliersstraat af nie. Sy kyk ook nie na die luukse huise met komvensters en leiklipdakke in Kerkstraat nie. Droom nie verspotte dagdrome oor hoe sy in die formele roostuine sit en tee drink nie, soos Jayne Mansfield in daai foto waar sy so voor haar Pink Palace op ’n settee sit, ’n poedel op haar skoot. Nee, sy kan nie opneuk nie, sy moet konsentreer. Hierdie stel klere het haar letterlik ’n maand se salaris en baie honger nagte gekos. En sy moes haar storie ken om ’n volle dag verlof te kry. Sy sal hom by die hospitaal gaan opsoek, daardie verwaande doktertjie van amper tien jaar gelede, al sit sy die hele dag vir hom en wag. Maar sy sal hom

kry. Hy met sy wit jassie en geruite strikdas, donker hare en honende oë. Sy sal met selfvertroue vir hom glimlag, haar gehandskoende hand na hom toe uitsteek en sy hand ’n rukkie vashou. Sy sal haar voorstel as Jessica Eksteen wat graag ’n onderhoud met hom wil voer. Vir ’n artikel in ’n bekende vroueblad. Vir net ’n paar minute, want sy het begrip vir sy besige program. Sy sal hom met groot bewondering aankyk en hom komplimenteer met die fantastiese werk wat hy doen. Hoeveel hy vir vroue beteken. Hulle sal in ’n teekamer gaan gesels en terwyl sy aantekeninge in haar notaboekie maak, sal sy hom elke nou en dan innig in die oë kyk en ’n waarderende glimlaggie gee. Hoe lank praktiseer u al as verloskundige, dokter Lessing? Vind u dit bevredigend? Wat sal u as die hoogtepunt van u loopbaan beskou? Hoeveel kinders het u al in die lewe gehelp? Hoe voel u oor die kommerwekkende tendens van toenemende tienerswangerskappe onder blanke meisies? Hoe balanseer u ’n gesinslewe met dié van mediese praktisyn? Hoe lyk ’n tipiese dag in die lewe van dokter Anton Lessing? Haar stem strelend en koesterend. Met elke antwoord sal sy begrypend knik. Nou en dan sal sy ’n innemende laggie gee. Uiteindelik sal sy haar baadjie uittrek en haar borste uitstoot en haar been toevallig teen syne skuur. Dan sal sy sy hand in hare toevou en hom hartlik vir sy tyd bedank en verduidelik dat sy ongelukkig nou moet gaan, aangesien sy haar bus sal verpas. Miskien sal hy in hierdie stadium haar foonnommer vra. Dalk aanbied om haar huis toe te neem. Haar nooi vir ete en selfs voorstel om haar by ’n motel te ontmoet. Dan sal sy haar kans waarneem. Op daardie oomblik wanneer hy op sy mees weerlose is. “U sal my waarskynlik nie eens onthou nie, Dokter, maar ek is daardie veertienjarige swanger meisietjie wat u as agterlik uitgekryt het. Kan ek dit ook in die tydskrifartikel noem? Wat ’n onprofessionele buffel u in werklikheid is?” Sus Niemand sal dan iemand wees. Sy sal van geweet wees. Gereken word.

Esmeralda Ek het by ’n sydeur uitgeglip. Selfversekerd die trappe ondertoe geneem met die slapende kind in sy drawieg. Ek het die wiegie neergesit en die handvatsels deeglik met my sakdoek afgevee. Ek het hom versigtig uitgetel en die wiegie aan die onderpunt van die trap gelos. In die bus het ek op die heel agterste sitplek gaan sit, die slapende kind teen my bors gedruk en sy warmte gevoel. ’n Tevredenheid het oor my gekom, ’n rustigheid. Alles om my het weggeval. Die ander mense op die bus. Die rumoer van stadsverkeer. Geboue en strate. Dit was net ek en die kind. Die kind met sy donker wimpers en nat bekkie, sy asempie en hartklop teen my. Toe die kind wakker word, het hy met modderbruin oë na my gekyk. Ek kon hom ruik, sy lammetjiereuk. Toe gebeur die wonder. My borste het vol melk geskiet, met krag ingekom. Ek het my trui gelig en hom gevoed. Die leegheid in my het vol geword, tot in my keel. Sodat ek met oorgawe daar in die bus gelag het. Dit was alles so bestem, het ek gedink. Benjamin, Benjamin, Benjamin, het my hart gesing.

Sus Die bus ruk tot stilstand. ’n Vrou en twee kinders klim op en gaan sit skuins agter Sus. Sy hoor fluisterstemmetjies. Praat hulle oor haar? Sit haar hoed skeef? Sy moes nooit soveel oogskadu aangesit het nie. Miskien kan hulle deur haar sien, kan hulle deur die Goya-poeier ruik waar sy vandaan kom. Haar hande bewe, haar keel word droog. Wat op aarde het haar besiel? Wat gaan sy hierdeur bereik? Sy gaan haar al weer voor daardie man verneder. Sy moet dadelik van hierdie bus afklim. Maar sy trek haar skouers regop en haal diep asem, soos daai artikel in die Sarie Marais gesê het mens moet doen. Hoe verlang sy nie na die veilige ruimte van haar woonstel nie. Haar eie woonstel waarop sy nie meer ’n pennie skuld nie. Toe Sus stad toe getrek het, het sy die keldervrou se robynring verpand, ’n stewige deposito op die woonstel gesit en elke maand die paaiement betaal. Partykeer is sy spyt oor die ring wat sy

laat gaan het, maar ’n ander uitkoms was daar nie. Ná haar pa se dood het haar broers die plaas geërf en uiteindelik die hele stuk grond met hulle gesuip en roekeloosheid verspeel. Sus dink aan haar sonnige sitkamertjie met twee leunstoele en ’n rusbank. Nie ’n kussing uit sy plek nie. Elke oppervlak blink en stofloos. Die loodglasruitjies wat laatmiddag oranje sonspatsels op die blokkiesvloer gooi. Haar netjiese slaapkamer met ’n enkelbed in die hoek, ’n duursame groen deken daaroor. Die blinkwit badkamer, haar silwerskoon kombuis. As die polisie vandag daar by Rose Mansions aankom en antie Henning sluit vir hulle haar woonsteldeur oop, sal alles ten minste skoon wees. Niemand sal kan sê sy het nie sindelik geleef nie. By Voortrekkerweg klim sy af, versigtig dat haar sykouse nie leer nie. Sy stap oor ’n grasperk na die hospitaal se kraamafdeling. Haar handsakkie onder haar arm geklem. “Kan ek help, dametjie?” knetter die matrone se stem oor die toonbank. Sus kyk om haar rond. Behalwe vir nuwe vuilpienk gordyne, lyk die plek nog soos tien jaar gelede. Selfs die reuk is dieselfde. “Ek is hier om dokter ...” Sus se stem raak weg. “Om dokter Anton Lessing te spreek.” “Hier is nie so ’n persoon nie,” antwoord die matrone stug. Sus se bene raak lam. “Maar dis tog onmoontlik, ek het gister nog gebel en julle het gesê ...” Die matrone haak haar bril wat met ’n kettinkie om haar nek vasgemaak is van haar neus af. “Hier is ’n dokter Wilhelm Lessing, beslis nie ’n Anton Lessing nie,” blaf sy. Sus voel hoe die sweet deur haar poeier breek. Het sy haar dan misgis? Maar ’n ouer verpleegster wat tussen ’n klomp lêers in ’n staalkabinet krap, draai om en sê: “Anton Lessing is al ’n paar jaar gelede hier weg. Sy kop het mos bietjie uitgehaak,” beduie sy. “Hy werk nou by Kalafong, ’n swart hospitaal.”

Sus byt haar lip en stap uit sonder om te groet. Sy sal ’n huurmotor tot in Atteridgeville moet vat. Maar miskien moet sy dit net los. Terugkeer na die rustigheid van haar woonstel. ’n Hoofpynpoeiertjie vat en op haar bed gaan lê. En van alles vergeet. Spoedige en strelende pynverligting met Grandpa. Maar toe sy oor die straat wil stap, sien sy ’n huurmotor aan die oorkant van die pad. “Taxi!” roep sy. Hulle ry deur die middestad. Verby die C to C, die Landbank, Pearl’s Fashions, De Bruyns-skoenwinkel, Saambou en Garlick’s. ’n Hele ruk later deur ’n industriële gebied, verby fabrieke met reuseskoorstene. Dan tussen sinkhuisies en rommelhope. Oral langs die pad is mense, honde, beeste en hoenders. Vroue dra bondels hout en stoot waterkanne in kruiwaens. Kinders jaag donkies aan. Wasgoed wapper aan ’n doringdraad. ’n Dooie bok lê opgeblaas in die pad. Heeltyd voel sy die taxibestuurder se oë in die truspieëltjie op haar. By die hospitaal druk sy haar laaste paar note in die taxidrywer se hand; sy beur deur bondels mense en stap verby oorvol sale. Niemand vra of hulle haar kan help of eens wat sy daar soek nie. Sy kry die reuk van ontsmettingsmiddel, siekte, etterende wonde en menselywe. Sy draai in ’n gang af waar daar Ginekologie op ’n bordjie staan. Sy hoor die geskreeu van babas. Haar moed wil haar begewe, maar haar oog vang ’n ry kantore. Op een van dié deure staan sy naam. Dr. A.J. Lessing. Sy draai die knop en glip in. ’n Onpersoonlike vertrek met stapels papiere en stowwerige gipsmodelle van vroulike voortplantingsorgane op ’n lessenaar. ’n Stetoskoop op ’n dik boek oor geslagsiektes. Teen die muur vergeelde plakkate oor die ontwikkeling van embrio’s. Siektes en afwykings. Op ’n rak lê ’n pakkie Mariebeskuitjies teen ’n fles waarin ’n fetus in versterkwater dryf. Deurskynende, biddende babavoëltjie. Sus draai haar kop weg. Sy wag lank, drink naderhand water uit ’n kraffie wat op die tafel staan. Eindelik kraak die deur oop. ’n Middeljarige man met yl hare stap in. Eers toe hy deur sy brillense na haar kyk, herken sy hom. Sy kom op haar voete, maar haar woorde is weg. Sy oë het versag. Sy skouers buig effens vooroor. Daar is ’n gelatenheid aan hom. “U het my kom spreek?” vra hy moeg. Sy knik.

Hy gaan sit agter sy lessenaar, beduie sy moet sit. Sy oë is pofferig. ’n Fenolreuk hang om hom. “U moet my verskoon, een van my pasiënte het haar baba verloor.” Hy vee oor sy gesig. “Komplikasies.” Hy kyk na sy hande. Bleekdun vingers. ’n Polshorlosie tussen fyn swart haartjies. “Mens sal dink dit raak makliker om sulke nuus oor te dra, ná al die jare …” Hy skud sy kop, lyk effens verleë. “Maar u is seker hier oor die pos?” Sy knik. “Ek het u eers ’n bietjie later verwag,” sê hy en skink water uit die kraffie. Sy hande bewe en stort water oor sy lêers. Hy sug. “Ek moet u waarsku, daar is niks glansryks of romanties aan hierdie werk nie. Miskien nog by die wit hospitale, maar hier …” Hy hou sy hande op. “Hier word jy elke dag aan jou eie broosheid en verganklikheid herinner, hier word jy gelouter.” Selfbewus vee hy sy mond af. “Maar om ’n ma se gesig te sien as haar kleintjie gesond die wêreld inkom, dit maak alles uiteindelik die moeite …” ’n Stewige swart verpleegster stoot die deur oop. ’n Borakswalm kom saam met haar in. “Dr. Lessing, there is an emergency.” Hy kom regop, druk sy bril oor sy neus en sê: “As u asseblief vir my kan wag, ek sal Edith vra om vir u tee te bring.” Sus sit ’n rukkie, staan dan op. Sy stap uit tot op die hospitaalstoep. Loop haar in ’n uitasem meisie vas. “Weet Mevrou dalk waar dokter Lessing se kantoor is?” vra sy. Sus beduie. “Hy verwag jou, hy’s net gou uit vir ’n noodgeval. Drink solank ’n koppie tee.” Sus stap oor die gruispaadjie en deur die hek. Sy stap aan oor die stofpad. Trek naderhand haar skoene uit en begin draf soos sy kleintyd gedoen het. Haar hoedjie waai af. Sy hardloop uit Sus Niemand se lyf tot in dié van Jessica. Sy word Jessica Eksteen. En Bianca. En Chantel. Of Desireé of Patricia. En al die ander vroue in haar kop.

Esmeralda By my woonstel in Beckettstraat het ek afgeklim en my baadjie oor die kind gegooi. Ek het die hysbak gevat sodat die opsigter my nie sien nie en die deur agter my gesluit. As ek spaarsamig te werk gaan, het ek gedink, sal my kosvoorraad maklik twee maande hou. Ek sou dit nie op straat hoef te waag nie. Ek het die meisies by die salon laat weet ek het geboorte gegee aan ’n gesonde seun en dat ek by ’n familielid aansterk. Maar daardie nag het die baba sonder ophou begin skree. Niks kon hom tevrede stel nie. Hy het van my weggebeur, wou van my bors niks weet nie. Ek het met hom in die middelste vertrek gaan sit en die deur toegetrek. Sodat niemand moet hoor nie. Naderhand het ek saam met hom gehuil. Teen die oggend was hy verswak, maar steeds het hy te kere gegaan. Ek het musiek gespeel om sy geskreeu uit te doof. Scarlatti. Chopin. Vivaldi. Leonard Cohen. Joan Baez. Uiteindelik uit desperaatheid ’n opname van voëlgeluide. Toe eers ontspan die persrooi gesiggie en soek die mondjie na my bors. Ek het nie koerant gelees of televisie gekyk nie. Ek wou nie weet van die drama wat in die media afgespeel het nie, al het ek vaagweg vermoed wat aan die gang was. Die soektogte, plakkate, vals leidrade, belonings in ruil vir inligting. Maar toe word my buurman se koerant per ongeluk by my deur afgelewer, en sien ek die vrou op die voorblad. Christine Swanepoel. Ek het nie dadelik gesnap wie dit is nie, sy het dan so anders gelyk. Hangskouers, onversorgde hare en oë wyd gerek. Wees tog net goed vir ons kind. Moet hom asseblief nie seermaak nie. Ons sal jou nie veroordeel nie, bring hom net in hemelsnaam veilig terug na ons. Ons het nie eens ’n foto van ons Danie nie ... Op die volgende bladsy was ’n identikit van die verdagte. ’n Middeljarige vrou met kort donker krulhare en ’n dik bril. Ek het die koerant opgefrommel en my ruite daarmee gewas. In daardie stadium kon dit my nie skeel nie. Dit het nie gevoel asof die koerantartikel betrekking het op my nie. Benjamin is tog my kind, nie die kind van ’n vreemde vrou in ’n dowwe foto nie. ’n Vrou wat in elk

geval baie ander kinders het. Buitendien sou ek hom soveel meer kon bied as daardie vrou. Individuele aandag. ’n Beter opvoeding. Ordentlike klere. Eers jare daarna het dit tot my deurgedring wat ’n onreg ek “daardie vrou” en haar man aangedoen het. Wat ’n gruwelike, onvergeeflike ding ek aan Benjamin gedoen het. Want dit wat jy aan ’n kind doen, word jou nooit vergewe nie.

hoofstuk 16: pos

Sus Sy skuif haar identiteitsboekie en die poskantoorstrokie oor die toonbank na ’n man met ’n geel hemp en ’n pokkerige vel. Hy vat die strokie lusteloos by haar en verdwyn in ’n vertrekkie. Ná ’n paar minute plak hy ’n kartondoos voor haar neer, netjies in bruinpapier toegedraai en met tou vasgebind. Sy trek haar handskoene uit, teken vir die posstuk en kyk na die krullerige handskrif daarop. Dit lyk vaagweg bekend. Sy bedank die man en skeur die papier af, sommer daar op ’n bankie in die poskantoor. Langs ’n stowwerige plastiekblommerangskikking. Daar is ’n kort briefie op ’n harde koningsblou boks geplak:

Liewe Sus

Dit was nogal ’n gesukkel om jou op te spoor, maar ek het ná ’n paar maande jou adres by jou broer Karel gekry. Ek wou jou al lankal kontak, maar dit gaan dol. Dis maar moeilik om ’n tydjie af te knyp tussen my werk, my man en drie kinders. Toe ek onlangs ’n nuwe tikmasjien by die kantoor kry, het ek besluit om my oue aan jou te stuur. Miskien kan jy dit gebruik? Dit is nog in ’n goeie werkende toestand. Die J en K haak soms bietjie vas, maar dalk is daar ’n persoon naby jou wat tikmasjiene herstel?

Alles van die beste

Nig Ella

NS: Ingeborg stuur groete en liefde.

“Tik-tik-tik”, pik Sus se hakke oor die poskantoorvloer. “Tik-tik”, klink haar voetstappe oor die sypaadjie. Sy stap op maat van ’n tikmasjien. Al hoe vinniger en vinniger, doelgerig die straat af met die kartondoos soos ’n kind teen haar bors gedruk.

Esmeralda Ek beweeg sleepvoet oor die parkeerarea na die poskantoor. Op maat van ’n ou hallelujaliedjie wat vroegoggend al in my kop kom draal het. “Daar’s ’n dier’bre ou kruis waar my Heiland bewys, die liefde wat Hy vir my het ...” My skouers is kromgetrek van die gewig om my nek. Ek kyk nie om nie. Ek weet Disco Mpya kyk my bejammerend agterna waar hy teen my lykswa se kattebak leun. Benjamin laat nie meer toe dat ek self bestuur nie. Vanoggend het ek wakker geword uit ’n soet droom. Ek het gedroom dat ’n lang, skraal man by ons erf inkom. Niks kon hom keer nie, nie die hoë muur of die hek of die sekuriteitskamera nie. Hy het eenvoudig ingestap. Eintlik nie ingestap nie, maar sulke walsies tot by die agterdeur gemaak en sy vingers ritmies geklap. Toe hy my sien, het hy gelag en gesê: “Wees gerus, Nanie Kgopêla.” ’n Traan het oor my slaap tot op die kussing geloop en ek het so verlig, so vredig gevoel. Maar toe kom rem die ding weer van voor af om my keel. By die poskantoor se skuifdeur krimp ek ineen onder die streng kyk van ’n sekuriteitswag. Ek gee hom ’n verskonende glimlaggie en gaan staan agter in die lang ry. Protesteer nie toe ’n jong man met ’n bedompige reuk voor my indruk nie. Iemand kom staan agter my. ’n Vrou met ’n fluitende bors. Sy staan te naby, haar asem in my nek. Die warm asem van die dood, dink ek. Wat sal ek doen as ek omkyk en dis weer sý? Maar toe ek oor my skouer kyk, is dit ’n ou Portugese vroutjie wat my wantrouig begluur.

Dit voel asof almal my aanstaar. ’n Jong meisie agter die toonbank. Die besnorde man skuins agter my in die ry. ’n Vrou met tweelingdogtertjies in ’n stootwaentjie. Die een steek vir my tong uit. Nou en dan skuifel ek onseker vorentoe, my oë op my ouvrouskoene. “Gods meule maal langsaam maar seker ...” Eers toe die man voor my geïrriteerd omkyk, besef ek dat ek dit hardop gesê het. Maar tog is sy las lig en sy juk sag, Ma, praat ek verder in my kop. Toe ek die kennisgewingstrokie met die poskantoorstempel in my posbus kry, het ek geweet dis my manuskrip wat teruggestuur is. Eers wou ek nie eens die moeite doen om die posstuk te kom haal nie, ek weet tog wat daarin sal staan: Te ongeloofwaardig. Oortuig nie. Dis tog onmoontlik dat niemand ooit snuf in die neus sou gekry het oor die hoofkarakter se swangerskappe nie. Darem te dik vir ’n daalder. Die mark is versadig aan boeke oor bloedskande. Te grusaam. Nie dat ek enigiets anders verwag nie. Maar ek wil die ding seremonieel gaan verbrand. In my agtertuin. Ek wil sien hoe Sus Niemand en haar storie in vlamme opgaan. Letterlik. Want dis tyd vir ’n ander storie. Die storie van Benjamin. En die storie van Esmeralda. Eers dan sal die gewig om my nek ligter raak.

Die einde

Met dank aan Riana Barnard, Francois Smith, Jeanette Ferreira, Albertus Breytenbach, Terrence Carney, Martjie Billman, Ilse Fouché en “Die Tikmasjien” – vir al julle raad, hulp, leiding (én lyding), insig, geduld en ondersteuning.

Tafelberg, ’n druknaam van NB-Uitgewers, ’n afdeling van Media24 Boeke (Edms) Bpk, Heerengracht 40, Kaapstad, 8001 Posbus 879, Kaapstad, 8000, Suid-Afrika www.tafelberg.com

Kopiereg © Gerda Taljaard 2012

Alle regte voorbehou.

Geen gedeelte van hierdie elektroniese boek mag sonder die skriftelike verlof van die uitgewer gereproduseer of in enige vorm of deur enige elektroniese of meganiese middel weergegee word nie, hetsy deur fotokopiëring, skyf- of bandopname, of deur enige ander stelsel vir inligtingsbewaring of -ontsluiting.

E-boekontwerp: Trace Digital Services

Ook beskikbaar in druk: Eerste uitgawe, eerste druk 2012 ISBN: 978-0-624-05431-3

Epub-uitgawe: Eerste uitgawe in 2012 ISBN: 978-0-624-05432-0 (epub)

Mobi-uitgawe: Eerste uitgawe in 2013 ISBN: 978-0-624-06150-2 (mobi)